Türkiye’de 2001 Yılındaki Mali Kriz Sonrasında Kurumsal Sektörde Yeniden Yapılandırma Pelin Ataman Erdönmez

Bankacılar Dergisi, Sayı 47, 2003

Türkiye’de 2001 Yılındaki Mali Kriz Sonrasında

Kurumsal Sektörde Yeniden Yapılandırma
Pelin Ataman Erdönmez^*
I. Giriş
Türkiye’de Şubat 2001’de yaşanan mali krizin, kamu sektöründen başlayarak mali sektöre yayılan ve sonucunda reel sektör üzerinde büyük sıkıntılar doğuran etkileri olmuştur. Yaşanan krizin etkilerinin giderilmesi ve ekonomide istikrarın tekrar sağlanması amacıyla Mayıs 2001 tarihinde “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı uygulanmaya başlanmıştır.
Programın beş temel unsuru: (i) dalgalı kur sistemi içinde enflasyonla mücadelenin kararlı biri biçimde sürdürülmesi, (ii) bankacılık sektörünün, kamu ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) bünyesindeki bankalar başta olmak üzere hızlı ve kapsamlı şekilde yeniden yapılandırılması ve böylece bankacılık kesimi ile reel sektör arasında sağlıklı ilişkiler kurulması, (iii) kamu finansman dengesinin bir daha bozulmayacak şekilde güçlendirilmesi, (iv) enflasyon hedefleri ile uyumlu bir gelirler politikasının sürdürülmesi, (v) bütün bunların etkin, esnek ve şeffaf bir yapıda gerçekleştirilmesini sağlayacak yapısal unsurların yasal altyapısının oluşturulması şeklinde belirlenmiştir.
Programda reel sektör için ise şu önlemlerin alınması öngörülmüştür:

1. 
   İhracatın artırılmasına yönelik olarak;
   

• 
  Eximbank’ın kredi kaynaklarının artırılması
  
• 
  İhracatlar üzerinden alınan KDV ödemelerinin hızlandırılması
  
• 
  İhracat işlemlerindeki bürokratik işlemlerin azaltılması
  

2. 
   Yabancı doğrudan yatırımların artırılmasına yönelik olarak;
   

• 
  Uluslararası tahkim imkanı ile ilgili Kanun’un çıkarılması
  
• 
  Doğrudan yabancı yatırımlardaki bürokrasinin azaltılmasını teminen Eylem
  Planı hazırlanması için çalışmalara başlanması
  

Ayrıca esnaf, sanatkar, KOBİ ve tarım kesiminin krizden etkilenmelerini önlemek için, bunların Ziraat Bankası ve Halk Bankası’ndan kullanmış oldukları kredilerin faizlerine maliyetlerin yansıtılmasını sınırlamak amacıyla bütçeye 400 trilyon lira tutarında ödenek konulmuştur.

Program sonrasında mali sektöre yönelik düzenlemeler hızla hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından Mayıs 2001’de “Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı” uygulamaya konulmuştur. Program, (i) kamu bankalarının finansal ve operasyonel açıdan yeniden yapılandırılması (ii) TMSF bünyesindeki bankaların en kısa sürede çözüme kavuşturulması (iii) yaşanan krizlerden olumsuz yönde etkilenen özel bankaların sağlıklı bir yapıya kavuşturulması (iv) bankacılık sektöründe gözetim ve denetimin etkinliğini artıracak, sektörü daha etkin ve rekabetçi bir yapıya kavuşturacak yasal ve kurumsal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi olarak dört temel unsura dayandırılmıştır. Öte yandan mali sektörün yeniden yapılandırılmasına yönelik olarak detaylarına bu çalışmada yer verilmeyecek olan bir çok düzenleme de yapılmıştır¹.
Kurumsal sektörün yeniden yapılandırılmasına yönelik düzenlemeler ise eş zamanlı olarak gerçekleştirilememiştir. Bu alanda atılan en somut adım kamuoyunda “İstanbul Yaklaşımı” olarak bilinen Finansal Yeniden Yapılandırma Programı’nın Haziran 2002’de uygulamaya konulması olmuştur. Kurumsal yönetimin iyileştirilmesi, reel sektör firma bilançolarının uluslararası muhasebe standartları ile uyumlu hale getirilmesi, vergi düzenlemelerin yapılması, İcra ve İflas Kanunu’nda hem borçlu hem de alacaklı lehine düzenlemeler getirilmesine yönelik çalışmaların bir kısmı tamamlanmış, bir kısmı ise halen sürdürülmektedir.
Bu çalışmada 2001 Şubat krizi sonrasında reel sektör firmalarının hem krizin etkilerinden kurtulmaları hem de Avrupa Birliği (AB) standartları ile uluslararası piyasalarda yaşanan gelişmelere uyum sağlayabilmeleri için gerçekleştirilmiş ve gerçekleştirilmekte olan reformlar ele alınmaya çalışılmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde krizin reel sektör firmaları üzerindeki etkilerine kısaca değinildikten sonra ikinci bölümde reel sektör firmalarına yönelik yapılan düzenlemeler ele alınmaktadır. Sonuç bölümünde ise çalışmanın genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır.

II. Krizin Reel Sektör Üzerindeki Etkileri

Türkiye'de Şubat 2001'de yaşanan mali kriz kamu sektöründen başlayarak mali sektör ve reel sektör firmalarında derin izler bırakmıştır. Krizden tüm firmalar etkilenmekle birlikte mikro kuruluşlar ve küçük ölçekli işletmeler, büyük ölçekli işletmelerden daha önce ve daha derinden etkilenmiştir. Birçok firma özsermayesinin tamamını kaybetme riski ile karşı karşıya gelmiştir. Krizden en çok otomotiv, tüketici malları, gıda ve içecek, elektronik ve telekom, medya ve perakendecilik sektörlerinin etkilendiği görülmektedir.

Firmalar kriz sonrasında üretim maliyetlerini düşürmek amacıyla, üretimde kullandıkları ithal mallarını değiştirmişler, istihdamı daraltma ve personel ücretlerini azaltma yoluna gitmişlerdir. 2001’in ilk çeyreğinde hem büyük hem küçük ölçekli firmalarda işten çıkarmalar yaşanmıştır. Şirketler, aynı zamanda işletme sermayesi yönetimini de geliştirmeye çalışmışlardır. Şirketler, planladıkları sermaye yatırımlarını da büyük ölçüde kısmışlardır. Özel sektör sabit yatırımları, yıllık bazda 2001 yılının ilk çeyreğinde üçte bir oranında, 2001 yılı genelinde ise yüzde 30 oranında azalmıştır. Bu dönemde borsa fiyatları da özsermaye finansmanını olumsuz etkilemiştir.
2001 krizi sonrasında hemen tüm sektörlerde tüketici talebinde ciddi daralma yaşanmıştır. Bunun sonunca üretimdeki daralma 2001’in birinci çeyreğindeki yüzde 1,3 seviyesinden, ikinci çeyrekte yüzde 8,5 seviyesine yükselmiştir. Gayri safi milli hasıla (GSMH) 2001 yılında yüzde 9,4 azalmıştır. Krizin hemen sonrasında Mart 2001’de özel sektör imalat sanayi kapasite kullanım oranı da bir önceki yıla göre yüzde 72’den yüzde 62’ye düşmüştür. Bu dönemde BDDK tarafından uygulanan üçlü denetim, kredi talebinde azalma ve Fona alınan bankaların kredilerinin sistem dışına çıkması yüzünden bankaların reel sektör firmalarına açtıkları kredi oranlarında ciddi daralmalar meydana gelmiştir.

Tablo 1: Sektör Bazında Gelişme Hızları (Sabit Fiyatlarla, Yüzde)

Sektör	2000	2001	2002	2003 I. Dönem	2003 II. Dönem	2003 III. Dönem	2003 9 aylık*
Tarım	4,1	-6,1	7,1	7,0	-2,8	-1,0	-0,5
Sanayi	5,6	-7,5	9,4	7,8	4,4	8,1	6,8
İnşaat	5,8	-5,9	-4,9	-17,0	-14,5	-16,9	-16,2
Ticaret	11,6	-9,4	10,7	10,8	6,0	7,0	7,6
Ulaşım ve komünikasyon	5,1	-4,9	5,4	13,7	5,8	7,9	9,0
Mali kuruluşlar	0,9	-9,9	-7,1	-8,1	-8,5	-4,3	-6,9
Konut sahipliği	0,0	2,1	1,8	1,3	1,3	1,3	1,3
Serbest meslek ve hizmetler	5,9	-7,4	7,4	7,9	3,6	4,2	5,0
Devlet hizmetleri	1,9	1,5	0,7	0,0	0,6	1,3	0,6
Kar amacı olmayan kuruluşlar	1,1	0,2	0,6	-1,4	-1,9	-1,0	-1,4
İthalat vergisi	27,3	-25,1	23,0	19,8	20,5	26,7	22,6
GSYİH	7,2	-7,4	7,8	8,1	3,9	4,8	5,4
GSMH	6,1	-9,4	7,8	7,4	3,7	4,9	5,2

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü

*kümülatif

Kriz sonrasında iflas eden firma sayısı da artmıştır. 2001 yılında firma kapanışları yüzde 13,7 artarken, firma açılışları ise yüzde 10,5 oranında düşmüştür.

Tablo 2. 2000-2001 Yıllarında Açılan Kapanan Firma Sayısı

Kategori	2000		2001		Yüzde Değişme
	Aralık	Ocak-Aralık	Aralık	Ocak-Aralık	Aralık	Ocak-Aralık
Yeni açılan şirket ve kooperatifler	3.472	33.161	2.140	29.665	-30,6	-10,5
Kapanan firma ve kooperatifler	225	1.887	298	2.464	32,4	30,5
Yeni firmalar	1.863	21.404	1.415	16.171	-24,1	-24,4
Kapanan firmalar	1.135	12.055	866	13.707	-23,7	13,7

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü
III. 2001 Mali Krizi Sonrasında Kurumsal Sektörün Yeniden Yapılandırılmasına

Yönelik Düzenlemeler
1. Finansal Yeniden Yapılandırma Programı
Kriz sonrasında reel sektöre yönelik olarak atılan en somut adım, Finansal Yeniden Yapılandırma Programı’nın² (FYYP) uygulanmaya başlamış olmasıdır. Söz konusu Program ile finansal darboğaz yaşamakta olup, yeniden yapılandırılmaları halinde yaşaması mümkün olan ve katma değer yaratma kabiliyetini haiz mal ve hizmet üreten gerçek ve tüzel kişi borçlulara (firmalar), faaliyetlerini verimli bir şekilde sürdürebilecekleri bir ortamın sağlanması amaçlanmıştır. Bu amacın gerçekleştirilmesine yönelik olarak FYYP kapsamında Türkiye Bankalar Birliği tarafından Finansal Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anlaşması (Çerçeve Anlaşması)³ hazırlanmıştır.
Aralık 2003 itibariyle 208’i (32 grup) büyük ölçekli firma, 103'ü de küçük ölçekli firma olmak üzere toplam 311 firma Finansal Yeniden Yapılandırma Programı kapsamına alınmıştır. Kapsama alınan toplam borç tutarı 6,1 milyar dolardır. Kapsama alınan firmalardan büyük ölçekli 184 (24 grup) ve küçük ölçekli 72 firma olmak üzere toplam 256 firma ile Finansal Yeniden Yapılandırma Sözleşmesi (FYYS) bağıtlanmıştır. Yeniden yapılandırılan borç tutarı 5,5 milyar dolardır. Bu çerçevede FYYP kapsamına alınan borçların yüzde 90’u yeniden yapılandırılmıştır.
Tablo 3: Aralık 2003 İtibariyle FYYP Kapsamına Alınan Firmalar

	Başvuran Firma Sayısı	Başvuran Borç Tutarı (milyon dolar)	FYYS İmzalanan Firma Sayısı	Bağıtlanan Borç Tutarı (milyon dolar)
Büyük Ölçekli Firmalar	208	5.415	184	4.944
Küçük Ölçekli Firmalar	103	688	72	564
Toplam	311	6.103	256	5.508

Kaynak: TBB, FYYP Aralık 2003 Raporu, TSKB
Finansal yeniden yapılandırma programına başvuran firmaların coğrafi dağılımı incelendiğinde, 180 firmanın Marmara, 37 firmanın İç Anadolu, 42 firmanın Ege, 16 firmanın Akdeniz, 15 firmanın Güneydoğu Anadolu, 12 firmanın ise Karadeniz bölgesine ait olduğu görülmektedir. Sektörel dağılımda ise 38’er firma tekstil ve tekstil ürünleri gıda ve hayvansal ürünler, 45 firma diğer imalat ve yöneticilik faaliyetleri, 25 firma turizm ve eğlence, 22’şer firma taşımacılık, depolama ve haberleşme metal ürünleri ve işlenmiş metal sektörlerine aittir.