Türkiye’de Çağdaş Anlamda

Yunanistan'daki Osmanlı Çalışmalarının Gelişimi / Ioannis Theocharides - Theoharis Stavrides [s.99-104]

Kıbrıs Üniversitesi Türk Çalışmaları Bölümü, Kykkos Manastırı Araştırma Merkezi / Güney Kıbrıs Ioannis Theocharides Kıbrıs Üniversitesi Türk Çalışmaları Bölümü / Güney Kıbrıs

Yunanistan’da son zamanlara kadar, “Türkoloji” terimi esas olarak Osmanlı egemenliği (1453-1829) döneminde Yunanların hayatıyla ilgili tarihsel çalışmaları belirtmek amacıyla, “Osmanlı Çalışmaları” terimi yerine kullanılmıştır.1 Bu dönem, Yunan tarih yazıcılığında “Tourkokratia” (Türk hakimiyeti) olarak bilinmekte ve Modern Yunan Tarihi’nin bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu sebeple, bu terimin tam içeriğiyle ilgili olarak, henüz üstesinden gelinmemiş olan epeyce büyük bir karışıklık bulunmaktadır. “Osmanlı Çalışmaları” nedir? Kısaca, Osmanlı ürününün malzemelerinin bir çalışması mıdır? Çalışma alanındaki Osmanlı unsuru olmayan, fakat örneğin Yunan unsuru olan kaynaklara önem vermeden, Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili konuların araştırılması mıdır? İlgili konuların üniversitelerde öğretilmesi midir? Ya da tüm bunları kapsayan bir çalışma mıdır? Osmanlıcı (Ottomanist) nedir? Dil konusundaki bilgisizliğinden dolayı Osmanlı üretimiyle ilgisi dolaylı olsa bile, Osmanlı konularıyla çalışan herhangi biri midir? Eğer öyleyse, Osmanlıcı ile Yunan topraklarındaki Osmanlı egemenliği dönemiyle ilgili Modern Yunan Tarihi uzmanı arasındaki ayırıcı çizgiyi nerede ve nasıl çizebiliriz? Kendilerine model olarak benzer Osmanlı kaynaklarını alan kayıtları ve diğer belgeleri yayınlayan bütün hepsine Osmanlıcı demeli miyiz? Son olarak, Osmanlıcılar, Osmanlı Beyliği’nin ortaya çıkışını, gelişmesini, yayılmasını ve nihai zaferini, Bizans tarihi çerçevesinde araştıran tarihçiler midir?

Yukarıdaki sorulara verilecek cevaplar, ilk bakışta görüldüğü kadar basit değildir. Ayrıca, düzenimizdeki sınırlı yer sebebiyle, bu makaledeki görüşlerimizin dolaylı bir sunumuna girmek de gerekli değildir. Bu sebeple, “Osmanlı Çalışmaları” ile ilgili görüşlerimizi, dikkatimizi temel olarak başlıca Osmanlı kaynakları araştırmaları ve bilgilerinden kaynaklanan çalışmalara vererek kesin bir şekilde sınırlayacağız.2

“Osmanlı Çalışmaları” nispeten yeni olmasına rağmen, şimdiden başarılı bir alandır. Ancak Yunanistan’daki gelişimi çok fazla gecikmiştir. Yunanistan üniversitelerinde her okutulan Türkokrasi döneminin, araştırmacılara ilkel materyalleri sağlayan Osmanlı kaynakları/belgeleri olmadan aydınlatılamaması sebebiyle, “Osmanlı Çalışmaları”nın yetersiz gelişimi haklı çıkarılamaz. Başka hiçbir tarihsel dönem böyle zengin arşivlere ve paha biçilmez hazinelere sahip değildir. Yunanistan’daki “Osmanlı Çalışmalarının” yetersiz ilerlemesi temel olarak önyargılara ve duygusal sebeplere bağlanmıştır. Bizce sebep, Yunanistan Devleti’nin ekonomik ve politik seçimlerinin batı yönünde, ek olarak bunların kültürel hayattaki etkilerinde aranmalıdır.

Yunanistan’ın tarihi geçmişini, antikite ve uygarlığını tasarladığı ve kendisini bütün Balkan devletleri ile karşı karşıya getiren ve çatışma yaratan dönemin ideolojisi Megale Idea’yı da (Büyük Fikir) unutmamalıyız. Megale Idea’nın çöküşünden sonra -ve 1930 Dostluk Paktı ile Yunanistan ve Türkiye arasındaki sert düşmanlığın geçici olarak yatışmasına rağmen- Yunanistan’daki durum, Metaxas’ın 1936’da diktatörlüğünü zorla kabul ettirmesiyle sona eren politik hırslar ve fanatikliklerle doymuş hale gelmişti. Bundan sonra, Yunanistan dış politikası, aynı zamanda tarihte “Makedonya Sorunu” olarak bilinen bir şekliyle “kuzey komşularına” yönelmiştir. II. Dünya Savaşı’ndan sonra diğer Balkan Devletleri karşı tarafın bir parçasını oluştururken, Yunanistan ve Türkiye aynı ittifakın üyeleri haline gelmiştir.

Bu dönemde, Fallmerayer’inkiler gibi bazı teoriler, uzmanların dikkatlerini, görüşlerinin aksini kanıtlamak amacıyla Orta Çağ Yunanistanı’na yoğunlaştırmalarına yönlendirmiştir. Ancak, Osmanlı dilinin zorluğunu, Küçük Asya’dan birçok Yunan entelektüelinin onu çok iyi bilmesi ve son çözümlemede ilk Yunan Osmanlıcıları olmaları sebebiyle, Yunanistan’daki Osmanlı Çalışmaları’nın memnun edici olmayan gelişiminin sebepleri arasında sayamayız.

Yine de politik durum, geçmişi tarafsız şekilde anlamaya yardım etmemiş ve iki savaş arası dönemde, ciddi ve ayrıntılı incelemelerle ilgili birçok topluluk ve kurumun oluşturulması olduğu kadar, Genel Devlet Arşivleri, Atina Akademisi ve Selanik Üniversitesi’nin kurulmasına rağmen uzun dönemli ciddi programların izlenmesine de izin vermemiştir. Politik durum, sonuçlarını olduğu kadar, tarihsel çalışmaların başlıklarını da hızla etkilemeye devam etmiştir. Aynı zamanda, M. Sakellarios tarafından, 1943’te belirtildiği gibi, “uzmanlaşmış bilgi eksikliği, ‘Türkokrasi’nin tarihsel sentezi üzerinde büyük bir yük olmuştur ve olmaktadır.”3 II. Dünya Savaşı’ndan sonra uzman tarihçilerin, Osmanlı döneminde Yunan dünyası tarihi üzerine inceleme yazılarının ve çok ciltli çalışmaların derlenmesine gerçekten olanak sağlayan kaynak materyallerinin ve araştırılan belirli kurumsal konuları yayınlamalarıyla, Yunan tarih yazıcılığı niteliksel sıçramalar yapmıştır. Osmanlı Çalışmaları, özellikle daha yeni kurulan üniversitelerde varlığını sonunda hissettirmeye başlamıştır.

Örneğin Sultan II. Mehmet’i çalışmalarının merkezine koyan Kritoboulos gibi ilk Osmanlıcıların, özellikle son dönem Bizans tarihçileri olduğu iddia edilebilir. Aynı şey, olayları ve Osmanlı kurumlarını4 kaydeden veya Osmanlı kaynaklarından bilgi çıkaran, Osmanlı döneminde yaşamış Yunanlar için de söylenebilir.5 Bu gerçekten de ilginç bir konudur, fakat konunun kendisinin başlı başına ayrı bir çalışma konusu oluşturması, Osmanlı çalışmaları teriminin dar kapsamına girmemesi nedeniyle, çözümlememize dahil edilmemelidir.

Yukarıdaki sebepler dolayısıyla bu alanda özellikle dil konusunda faaliyetleri söz edilmeye değer Yunanlar’ın yaşadığı 19. yüzyıla gideceğiz. Türkçeden Yunancaya sözlükler, dilbilgisi ve Türkçe öğrenimi metotları konusunda birçok yayın 19. yüzyılın başlarında ortaya çıkmış,6 yüzyılın ortaları boyunca yayılmış7 ve sonunda 20. yüzyılın başlarında ortadan kalkmıştır. Bu alanda en önemli kişi, uluslararası kaynakçada türünün en önemlilerinden biri olarak hayranlık uyandıran sözlüğünü 19. yüzyılın sonunda yayınlayan I. Chloros’tur.8 Chloros, daha önceden de bir dilbilgisi kitabı ve Osmanlı dilinin öğrenilmesinde bir metot kitabı yazmıştır.9

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki batılılaşma ve yasal sistemin ve usullerin karşılaştırmalı olarak yeniden düzenlenmesi de, konuyla ilgili el kitaplarında olduğu kadar dönemin çoğu Yunan çevirilerinde de yansıtılmıştır.10

1881’de Teselya ve Arta Yunanistan Devleti’ne katılmıştır. Bu bölgelerin geniş ve verimli arazileri sahiplik durumlarına göre sorunlar yaratmıştır. Bu sebeple, böyle bir konu Yunan tarih yazıcılığında bilinmemesine rağmen, birçok araştırmacı dikkatlerini toprak sahipliği ve miras intikali11 sorunlarını çözümlemek amacıyla, Osmanlı hukukuna yöneltmişlerdir.12 Bu çalışmalar, pratikle ilgili bazılarının çözümü gibi araştırma sorunlarını belirtmeyi o kadar da amaçlamamasına rağmen dikkate değer derlemelere fırsat tanımıştır. Örneğin, 1974’ten sonra Yunan tarih yazıcılığının ekonomik ve sosyal kurumlara yönelmesi, Tsopotos’un kitabının tekrar yayınlanmasını sağlamıştır.13

I.Dünya Savaşı’na kadar Yunanistan’daki Osmanlı Çalışmaları’nın gelişiminde iki eğilim görebiliriz:

i. Osmanlı İmparatorluğu’nun Genel Tarihinin Yayınlanması: Bir yanda derleme girişimleri14 ve diğer yanda Hammer’in çalışmalarının çevirisi.15 İkinci durumda, yanlışlara rağmen Yunanlar Osmanlı Tarihi üzerine klasik ve esaslı bir çalışmayı tanıma imkanı bulmuşken, birincisinde hiçbir özgünlük yoktur.

ii. Osmanlı Kaynakları ya da Onları Belgeleyen Çalışmaların Yayınlanması: 1910 yılında Yunan tarih yazıcılığında ilk kez, M. Gedeon’un Episema Othomanika Eggrapha adlı kitabında sadece Osmanlı belgelerinden oluşan bir çalışma bulunmasıyla beraber, bazı araştırmacılar konularıyla ilgili olarak16 Osmanlı materyallerini (fermanlar, hüccetler) kullanmışlardır.17

20. yüzyılın başında Bizantinist Sp. Lampros tarafından iki öncü çalışma yapılmıştır. Bunlarda Sp.Lampros Osmanlı Sultanı’nın Yunanca yayınladığı belgeleri yayınlamıştır.18

İki savaş arası dönem, bir öncekiyle karşılaştırıldığında, filolojik çabaların yokluğu tarafından nitelenmiştir: Sözlüklerin yayını asgari seviyeye indirilmiştir19 ve dilbilgisi ve Türkçe öğrenimi için yöntem kitapları gittikçe azalmaktadır.20 Burada, bu olgunun sebeplerinin çözümlemesine giremiyoruz.

Bu dönem boyunca, Osmanlı İmparatorluğu üzerine iki tane genel tarih21 bulunmaktadır ve Osmanlı kaynaklarını tarihsel ve araştırmayla ilgili bir yönde kullanmak için bir girişim olmasına rağmen, Osmanlı Çalışmaları’nda uzmanlaşma eksikliği kolayca görülmektedir. Ancak orijinal Osmanlı belge22 ve yazıtlarının23 yayınlanması sözü edilmeye değerdir. Dönemin en çok belirtmeye değer iki çalışması; Chr. Mavropoulos tarafından temel olarak fermanlar, buyurdular ve hüccetler olmak üzere 231 Osmanlı belgesinin örnek teşkil edecek şekilde Yunanca çeviri halinde yayınlanması24 ve G. M. Arabatzoglou tarafından yapılan bir çalışmadır. Bu ikincisinde, Ahmet Refik’in çalışmalarından aldığı çok çeşitli Osmanlı belgesi çevrilmiştir.25 Profesyonel tarihçiler tarafından yazılmamasına rağmen, çeşitli konularda daha genel bir tarihsel yaklaşıma yönelik çabaların, Osmanlı Çalışmaları alanını ilerlettiğini de göz ardı etmemeliyiz.26

Aynı zamanda, iki savaş arası dönemde, Yunan tarih yazıcılığında, bu çalışmaların çoğu Türklere ve onların kültürel mirasına yönelik önyargı ve küçümseme ile doldurulmuş olsalar bile, özellikle Evliya Çelebi’nin rağbet gördüğü, Osmanlı öykü kaynaklarına yönelik bir dönüş görmekteyiz.27

Dönemin konuları arasında, Karamanlidhika adı verilen, Yunan elyazmalarında Türkçe kitaplara yapılan atıflara da değinmeliyiz.28

II. Dünya Savaşı’ndan sonra, Osmanlı Çalışmaları uzmanları, E. Zachariadou, P. Hidiroglou ve V. Demetriades ilk çalışmalarını yayınladıklarında, Yunanistan’daki Osmanlı Çalışmaları, özellikle 1960’lardan sonra nicelik ve nitelik olarak yeni boyutlar sunmaktadır. Ayrıca, aşağıda göreceğimiz gibi, filolojik araştırmalar halen seyrek olmasına rağmen, Osmanlı kaynaklarının yayınlanması tercih edilmiştir.

Filoloji alanında, bir ilerleme var olmasına rağmen, 19. yüzyılın başarıları ulaşılması imkansız hale gelmiştir. Yunanca ve Türkçe arasındaki dilbilimsel etkilenmeler konusunda birkaç makale,29 birkaç sözlük30 ve bir de bilimsel bir Türkçe dilbilgisi yayını bulunmaktadır.31

Özellikle E. Balta’nın ünlendiği kusursuz bir çalışma alanı başarıya ulaşmaya başlamıştır.32 Derviş düzeni ve Yunanistan’daki faaliyetleri de araştırma alanının bir bölümünü oluşturmaktaydı33 ve Osmanlı toprak sahipliği sorunu konusunun yasal olarak ele alınış biçimi de çok yüksek nitelikteydi.34

Gerçekten de, II. Dünya Savaşı’ndan sonra Yunanistan’daki Osmanlı Çalışmaları’nın en belirgin eğilimi, dikkatin hem öykü kaynakları hem de arşiv materyalleri gibi Osmanlı kaynaklarının yayınlanmasına yoğunlaştırılmasıdır.

Özel bir ilgi toplayan Evliya Çelebi’nin çalışmasının Yunanistan’ın çeşitli bölgeleri hakkındaki bölümlerinin Yunanca’ya çevrilmesiyle beraber, Osmanlı öykü kaynaklarının çevirileri yayılmaktadır.35 Dahası, uzmanların ilgi alanlarına Aşık Paşazade36 ve Piri Reis’i de ekleyebiliriz.37

Ancak tüm bunların en etkileyicisi, çeşitli arşivlerden Osmanlı belgelerinin yayınlanmasıdır. Böyle birçok ciltli çalışma ilk kez Selanik’te yayınlanmıştır. I. Vasdravellis, zamanının Adalet Bakanlığı çevirmenlerini kullanmış ve Makedonya’nın Tarihi Arşivleri (Historika Archeia Makedonias) adlı üç ciltlik bir çalışma yayınlamıştır. Birinci ciltte Selanik’in kadı mahkemeleri kayıtlarından çeviriler, ikincisinde Naoussa ve Verroia mahkeme kayıtlarından çeviriler, üçüncüsünde ise Vlatadhon Manastırı’ndan belgeler bulunmaktadır.38 Çevirmenlerin ve editörün Osmanlı yazıbilimini ve diplomasisini ya da Osmanlı İmparatorluğu tarihini, kurumlarını, vb. bilmemelerinden dolayı çağdaş uzmanların bu çalışmada birçok hata bulabilmelerine rağmen, bu çalışma Yunanistan’da Osmanlı Çalışmaları’nın gelişim seyrinde seçkin bir yer kaplamaktadır. Dahası, çalışma, Osmanlı dili hakkında hiçbir bilgisi olmayan tarihçiler tarafından da çokça kullanılmıştır.

İlk Osmanlı materyalleri hakkında çok ciltli çalışmalar daha sonraları Girit39 ve Kıbrıs’ta40 da görülmüştür. Bu ara, daha önce de belirttiğimiz gibi, 1960’larda uzman tarihçiler tarafından yapılan araştırmalar da ortaya çıkmıştır. Bazı araştırma enstitüleri bu alanı programlarına dahil ederken, çoğu üniversitenin Osmanlı Çalışmaları’nı geliştirme ihtiyacını anlamaları sebebiyle, inanıyoruz ki, daha genç uzmanlar da ortaya çıkarılan altyapıyı takip edeceklerdir. Yukarıda adı geçen uzmanlar genellikle üç şekilde çalışmaktadır. Birincisinde; içinde, yayınlanan materyalle ilgili gerekli açıklamaların yanında ilgili konulara ışık tutacak yeni bilgilerin de bulunduğu uzun tanıtım yazıları yazarak ilk Osmanlı materyallerini yayınlamaktadırlar. İkincisinde, ilgili materyali de yayınlayarak, özel olarak bir konuyu ele almakta, üçüncüsünde ise esas olarak Osmanlı kaynakları temelinde, konularını derinlemesine incelemektedirler.

Burada gayet açık olan sebeplerden dolayı, E. Zachariadou,41 V. Demetriades42 ve P. Hidiroglou43 ile başlayarak, bazı yazar ve çalışmalarından kronolojik olarak kısaca söz etmekle yetineceğiz. Yukarıdaki nesilden itibaren, E. Balta,44 J. Alexander,45 P. Konortas46 ve I. Theocharides’ten47 de bahsetmeliyiz, bunlar diğer birçok tarihçi arasında olanlardır.48 Ayrıca, şimdiye kadar yayınlanmamış birçok Osmanlı belgesi, bunları arşivlerde ve özel koleksiyonlarda çevrilmiş olarak bulan özellikle tarihçiler gibi diğer araştırmacılar tarafından yayınlanmıştır.49

II. Dünya Savaşı sonrası dönem için, önemli inceleme yazılarının olduğu kadar Osmanlı İmparatorluğu genel tarihlerinin de Yunancaya çevrildiğini belirtmek önemlidir. Burada özellikle P. Wittek,50 D. Kitsikes,51 H. İnalcık,52 Sp. Vryonis,53 N. Todorov54 ve V. Mutafcieva’nın55 çalışmalarına başvurmaktayız. Aynı zamanda, Balkan tarihçilerinin çalışmaları özel ciltlerde çevrilmiş ve yayınlanmıştır;56 örneğin N. Sarris’in iki ciltlik Osmanlı tarihinin sosyolojik çözümlemesi gibi.57 Toplantı tutanaklarının, hemen daha sonrasında yayınlandığı uzmanlık konferansları ilk kez (1991 ve 1997) Girit’te düzenlenmiştir.58

Daha önce de belirttiğimiz gibi, Yunanistan’daki Osmanlı Çalışmaları’nın yönü ve gelişimi konusu, çeşitli şekilde ve birçok yöne doğru genişletilebilir. Bu konunun yeterli bir şekilde ele alınması, gerçekten de, ayrı bir cilt düzenlenmesini gerektirmektedir. Yine de, bu özet bakışın, uzmanlara, Yunanlı Osmanlıcıların bu önemli çalışma alanını geliştirme çabalarını olduğu kadar makalelerini de tanıma fırsatı vereceğini ümit ederiz.

1 Bu konu için bkz. E. Rossi, “Gli Studi Orientalistici in Grecia”, Oriente Moderno 21 (1941), s. 538-547. P. Hidirolou, “Hellenotourkika (Hellenika en Tourkia kai Tourkika en Elladhi)” [“Graecoturcica (Türkiye’deki Yunanlar ve Yunanistan’daki Türkler)”], Athena 70 (1968), s. 259-272 ve “Hellenotourkika II (Peri des anagkes tes par hemin kalliergeias ton torkikon spoudon) [Graecotourcica II (Ülkemizdeki Türk Çalışmaları’nın gelişme ihtiyacıyla ilgili), Mnemosyne 2 (1968-1969), s. 303-308. (Bu iki makale, aynı yazarın “Symvole sten Hellenike Tourkologia [Yunan Türkolojisi’ne katkı], I. cilt, Atina 1990, s. 15-182 çalışmasında tekrar yayınlanmıştır). G. Yiannopoulou, “He exelixis ton tourkologikon spoudon kai he anagke kalliergeias auton en Helladi” [Türk Çalışmalarının gelişimi ve Yunanistan’daki gelişme ihtiyacı], Mnemon (1971) 5-22. I. Theocharides, “He anaptyxe ton tourkologikon spoudon sten Hellada” [Yunanistan’daki Türk Çalışmalarının Gelişimi], Dodone 17/1 (1988) 19-60. E. Balta, “Hoi othomanikes spoudes sten Hellada” [“Yunanistan’daki Osmanlı Çalışmaları”], Ta Historika 31 (1999) 455-460.

2 Sonraki bir çalışmada konuyu, Osmanlı Çalışmalarının Yunanistan ve Kıbrıs üniversitelerinde öğretimi başlığını da içererek daha detaylı bir şekilde geliştireceğiz.

3 Daha fazla ayrıntı için bkz. M. V. Sakellarios, “Neohellenikes Historikes Spoudes” [“Modern Yunan Tarihsel Çalışmaları”], Nea Estia 33 (1943) 102-106, 233-236, 290-295, 359-364, 435-440, 495-498, 548-552, 615-618, 804-813.

4 Örneğin bkz. Sp. Papadopoulos, Historia tou parontos polemou Rossias kai Othomanikes Portas [Rusya ve Osmanlı Bab-ı Âlisi arasındaki mevcut savaşın tarihi], 1770. P. Makrides, Synopsis ton anametxy Rossias kai Portas synthekon [Rusya ve Bab-ı Âli arasındaki durumun özeti], 1792. A. K. Ipsilantis, Ta meta ten Halosin[Fetihten Sonra], İstanbul 1870.

5 Arcimandrites Kyprianos, Historia Chronologike tes nesou Kyprou [Kıbrıs Adası’nın Kronolojik Tarihi], Venedik 1788.

6 Örneğin bkz. A. Zacharias, Lexicon Tourkikon kai Graikikon (Türkçe ve Yunanca Sözlük), Venedik 1804. D. Alexandrides, Grammatike Graiko-Tourkike (Greko-Romen Dilbilgisi), Viyana 1812. Şunu da belirtmek gerekir ki Zacharias’ın sözlüğü 1804-1885 arasında sekiz kez yayınlanmıştır.

7 Örnek için bkz. Othomanike Grammatike (Osmanlıca Gramer), İstanbul1874. Avr. Maliakas, Lexicon tourko-Hellenikon (Türkçe’den Yunanca’ya Sözlük), İstanbul1876. G. N. Fourtis, Sözlük Türkçe’den Yunanca’ya, Lexicon Tourko-Hellenikon, İstanbul 1898. Daha fazla başlık için bkz. P. Hidiroglou, “Vivliogrphike Symbole eis ten helleniken tourkologian” (Yunan Türkolojisi’ne bibliyografik katkı), Kentron Epistimonikon Erevnon, Epetiris 8 (1975-1977) 277-279.

8 I. Chloros, Lexicon Tourko-Hellenikon (Türkçeden Yunancaya Sözlük), cilt I-II, İstanbul 1899.

9 I. Chloros, Grammatike tes Othomanikes Glossas (Osmalıca Dilbilgisi), İstanbul 1887 (4. baskı). I. Chloros, Methodos pros ekmathesin tes Othomanikes Glosses (Osmanlı Dili Öğreniminde Yöntem), cilt I-II, İstanbul 1891-1893 (3. baskı 1900).

10 Bu konudaki tam bir çalışma D. Nikolaides, Othomanikoi Kodikes, etoi Sylloge hapanton ton nomon tes Othomanikes Autokratorias, diatagmaton, kanonismom, odegion, egkylion (Osmanlı Kanunları, Osmanlı İmparatorluğu’nun tüm kanunlarının bir derlemesi, fermanlar, mevzuatlar, emirler), cilt I-IV, İstanbul 1889-1892.

11 Örnek için bkz. K. G. Papagiannopoulos, Kanonismos horizon tas scheseis idiokteton kai chorikon ton en Thettalia tsiflikon (Teselya çiftliklerindeki sahip ve rençberler arasındaki ilişkileri düzenleyen mevzuat), Larissa 1883. A. Papathanasiou, To Othomanikon mouantzel ton en Thessalia vakoufikon ktematon (Teselya’daki vakıf mülkleri üzerindeki Osmanlı alacakları), Volos 1913.

12 D. A. Koumoundourakis, Sylloge peri phthartonkai aphtharton ktematon hos dietithonto kai en Helladi epi Tourkokratias kata to othomanikon dikaion (Yunanistan’da Türk egemenliği döneminde Osmanlı Kanunları’na göre düzenlenen mülk ve miri arazileri üzerine bir çalışma), Atina 1867.

13 D. Tsopotos, Ge and georgoi tes Thessalias kata ten Tourkokratian (Türk egemenliği döneminde Teselya’nın arazi ve köylüleri), Volos 1912 ve Atina 1974.

14 M. Chamoudopoulos-Chr. Chamoudopoulos, Historia tes Othomanikes Autokratorias (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi), İzmir 1874. Tr. Evaggelides, Historia tes Othomanikes Autokratias 1281-1894 (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 1281-1894), Atina 1894, vb.

15 I. Hammer, Historia tes Othomanikes Autokratorias. Exhellenistheisa ypo Konstantinou S. Krokida (Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Konstantinos S. Krokidas tarafından Yunancaya çevrilmiştir), cilt I-VI, Atina 1870-1874.

16 P. Argyropoulos, Demotike dioikesis en Helladi (Yunanistan’da Kamu Yönetimi), Atina 1859. D. Kampouroglou, Mnemeia tes historias ton Athenon (Atina Tarihi’nde Anıtlar), cilt I-III, Atina 1889-1892, vb.

17 M. I. Gedeon, Hai phaseis tou par hemin ekklesiastikou zetematos kai ta kat auto Episema Tourkika Eggrapha (Kilise sorunumuzun aşamaları ve ilgili Osmanlı Resmi Belgeleri), İstanbul 1910.

18 Sp. Lampros, “He Hellenike hos episemos glossa ton Soultanon (Sultanların resmi dili olarak Yunanca), Neos Hellenomnemon 5 (1908) 39-78 ve “Hellenika demosia grammata tou Soultanou Bayazit B (Sultan II. Bayezit’in Yunanca kamu mektupları), Neos Hellenomnemon 5 (1908) 155-189.

19 Buraya kadar sadece bir tek sözlüğün yayınını bulduk: V. P. Melitopoulos, Lexicon Tourko-Hellenikon (Türkçe-Yunanca Sözlük), İstanbul 1934.

20 Bu alanda bu makale büyük ihtimalle tektir: A. A. Papadoupoulos, “Ta ek tes hellenikes daneia tes tourkikes” (Yunancadan Türkçeye geçen kelimeler), Atina 44 (1933) 3-27.

21 O. Miller, He Tourkia katarreousa. Historia tes Othomanikes Autokratorias apo tou etous 1802 mechri tou 1913. Kata metafrasin Spyr. Lamprou (Türkiye’nin çöküşü. Osmanlı İmparatorluğu’nun 1801’den 1813’e tarihi. Çeviren: Spyr. Lampros), Atina 1914. E. Ch. Emmanouelides, Ta teleutaia ete tes Othomanikes Autokratorias (Osmanlı İmparatorluğu’nun son yılları), Atina 1924.

22 Örneğin bkz. Sp. Lampros “Hasan Pasa Bouyiorouldion” (Hasan Paşa buyuruldu), Neos Hellenomnemon 12 (1915) 450-455. K. Amantos, “Soultanikos pronomiakos orismos” (Sultan’ın imtiyaz buyrukları), Praktika Academias Athenon 10 (1935) 44-54. Avr. Papazoglou, “Deka eggrafa tou Othomanikou Archeiou” (Osmanlı Arşivi’nden on belge), Hellenike 11 (1937) 15-150.

23 Ch. Mavropoulos, “Tourkika eggrafa kai epigraphai” (Türkçe belge ve yazıtlar), Chiaka Chronika 6 (1925) 165-70. N. Vaphides, “To en Didymoteicho temenos Vayiazet A tou Keraunou kai hai epigrphai to” (Dimetoka’daki Yıldırım Bayezit camisi ve üzerindeki yazılar), Thrakika 10 (1938) 35-51. N. Yiannopoulos, “Tourkike epigrafe tzamiou Almyrou (Almyron camisindeki Türkçe yazılar), Thessallika Chronika 3 (1932) 175-182.

24 Ch. Mavropoulos, Tourkika eggrapha aphoronta ten historian tes Chiou (Chios tarihi üzerine Türkçe belgeler), İstanbul 1933.

25 G. M. Arabatzoglou, Photieios Vivliotheke (Photios Kütüphanesi), Atina 1920.

26 Örnek için bkz. N. P. Elephtheriades, Anatolikai Meletai, Tomos Protos. Ta Pronomia tou Oukoumenikou Patriarcheiou (Doğu Çalışmaları. I. Cilt. Ekümenik Kilise’nin Ayrıcalıkları), Atina 1920.

27 D. Tzortzoglu, Ta peri ton Athenon kephalaia tou Evlia Tselempe” (Evliya Çelebi’nin Atina üzerine bölümleri), Hellenika 4 (1931) 111-138. S. A. Choudaveroglou-Theodotou, “O Evlia ana tas hellenikas chroas” (Evliya Yunan topraklarında), Hellenika 4 (1931) 429-438. N. Moschopoulos, “He Hellas kata ton Evlia Tselempe. Mia Tourkikeperigraphr tes Hellados kata ton IZ aiona” (Evliya Çelebi’ye göre Yunanistan. 17. yüzyılda Türkçe bir tanım), Epeteris Etairias Vyzantinon Spoudon 14 (1938) 468-517, 15 (1939) 145-181, 16 (1940) 321-363, vb.

28 S. A. Choudaveroglou-Theodotou, “He Hellenotourkika philologia 1453-1924 (Türkçe Yunanca Filoloji 1453-1924), Epeteris Etairias Vyzantinon Spoudon 7 (1930) 299-307. E. P. Photiades, Symmitka tourkophona hellenika vivlia” (Türkçedeki çeşitli Yunan kitapları), Hellenika 4 (1931) 493-495.

29 E. Bogka, “Ta eis ten tourkiken, persiken kai araviken daneia tes hellenikes” (Türkçe, Farsça ve Arapçada Yunancadan alınan sözcükler), Athena 55 (1953) 67-113. E. Bogka, “Tourkikes lexeis se paliotera hellenika keimena” (Eski Yunan yazılarında Türkçe sözcükler), Thessalika Chronika 7-8 (1959) 148-220. K. Koukkides, “Lexilogion hellenikon lexeon paragomenon ek tes tourkikes” (Türkçeden Yunancaya geçen kelimeler Sözlüğü), Archeion tou Thrakikou Laografikukai Glossikou Thesaurou 24 (1959) 281-312, 25 (1960) 121-290.

30 En iyileri: A. Teophhylaktides, Türkçe-Rumca Sözlük, İstanbul 1960, L. Karatzas- F. Tuncay, Yunanca-Türkçe Sözlük, Atina 1994 ve F. Tuncay-L. Karatzas, Türkçe-Yunanca Sözlük, Atina 2000.

31 E. Zegkines-P. Hidiroglou, Tourkike Grammatike (Türkçe Dilbilgisi), Selanik 1995.

32 E. Balta, “Karamanledika: Bibliographie analytique d’ouvrages en langue turque, imprimes en caracteres grecs (1854-1900): Additions”, Deltion Kentrou Mikrasiatikon Spoudon 2 (1980) 183-204. Daha sonra E. Balta aynı konuda bir dizi inceleme yazısı yayınlamıştır. Ayrıca bkz. A. Iordanoglou, “Karanmanledikes epigraphes tes leras Mones Zoodochou Valoukle Konstantinopoleos” (Karamanlidhika’da İstanbul Balıklı Zoodochos Kutsal Manastırı üzerine yazılar), Valkanika Symmeikta (1981) 63-92.

33 VI. Mirmiroglou, Hoi Dervisai (Dervişler), Atina 1940. E. Zegkines, Ho Bektasismos ste D. Thrake. Symvole sten historia tes diadoseos tou mousoulmanismou ston helladiko choro” (Batı Trakya’da Bektaşilik. Yunan Topraklarında İslam Tarihi), Selanik 1988. S. A. Soltarides, He Historia ton Moufteion tes DytikesThrakes (Batı Trakya’da Müftülüğün Tarihi), Atina 1997, vb.

34 Bkz. G. P. Nakos, Symbole sto dikaio tou Tourkokratoumenou Hellenismou. Exeliktikes diakymanseis tou Othomanikou gaioktikou systematos (Türk egemenliği döneminde Yunan Hukuku. Osmanlı toprak yönetimi sistemindeki evrimsel dalgalanmalar), Selanik 1986. Ve içinde, bu konudaki en önemli bibliyografyanın bulunduğu G. P. Nakos, To nomiko kathestos ton teos demosion Othomanikon gaion 1821-1912 (1821-1912 arasında Eski Osmanlı kamu arazilerinin yasal statüsü), Selanik 1984.

35 G. I. Fousaras, “Ta Evoika tou Evliya Tselempe” (Euboea hakkında Evliya Çelebi’den bölümler), Archeion Euvoikon Meleton 6 (1940) 150-171 ve Ta Euvoika tou Evliya Tselempe, Atina 1959. Ch. I. Soulis, “Taxidi Tourkou periegetou sten Epiro” (Bir Türk gezginin Epirus’taki seyahati), Epierotika Grammata 1 (1944) 162-166, 197-200, 246-252. C. Bires “Ta Attika tou Evliya Tselempe” (Attika üzerine Evliya Çelebi’den bölümler), Athenaika 6 (1957) 3-19 ve Ta Attika tou Evliya Tselempe. Hai Athenai kai ta perichora ton kata ton 17o aiona” (Evliya Çelebi’den Attika üzerine bölümler. 17. yüzyılda Atina ve çevresi), Atina 1959. I. Giannapoulos “He perigesis of Evlia Tselempe an ten Sterean Helledan” (Evliya Çelebi’nin Sterea Hellas’taki gezisi), Epeteris Eterias Stereoelladikon Meleton 2 (1969) 139-198. P. Hidiroglou, Das religiöse Leben aut nach Ewlija Celebi, Bonn, 1969. Th. Costakis, “To taxidi tou Evliya Celebi tes Peoloponnesou” (Evliya Çelebi’nin Mora’daki gezisi), Peloponnesiaka 13 (1978-1979) 238-306.

36 Avr. N. Papazoglou, “Moameth o Prthetes kata ton Torkon istorikon Asik pasa Zante” (Aşık Paşa Zade’ye göre Fatih Sultan Mehmet), Epeteris Etereias Vyzantion Spoudon 16 (1940) 211-246. Al. G. K. Savvides, “To ergo Tourkou Chronographou Asik-Pasa-Zade (1400-1486) hos pege tes ysterovyxantines kai proimes othomanikes periodou” (Son dönem Bizans ve ilk dönem Osmanlı hakkında bir kaynak olarak Türk zaman bilimcisi Aşık Paşa Zade’nin çalışması), Deltio Kentrou Mikrasia Spoudon 3 (1982) 57-70.

37 Piri Reis, Bahriye. Kataktetike nausiploia sto Aigaio (1521). Eisagoge P. Hidiroglou. Metaphrase-Scholia M. Pharantou (Bahriye. Ege’de fetih denizciliği (1521). P. Hidiroglou’nun önsözüyle. Pharantou’nun çevirisi), Atina 1985. D. Loupes, Ho Piri Reis, he othomanike chartographia kai he limne tou Aigiou (Piri Reis, Osmanlı haritacılığı ve Ege Gölü), Atina 1999.

38 I. K. Vazdravellis (editör), Historika Archeia Makedonia, t. A, Archeion Thessalonikes, 1695-1912 (Makedonya’nın Tarihi Arşivleri), Selanik 1952; t. B, Archeion Veroias-Naouis, 1598-1886 (cilt II Verroia-Naoussa arşivi), Selanik 1954; t. C, Archeion Mones Vlattadon, 1446-1839 (cilt III, Vlatadon Manastırı Arşivi, 1446-1839), Selanik 1995. Bu üç cildin yanında Vasdravellis bibliyografik bilgi de olmak üzere şimdi burada yazamayacağımız Osmanlı materyallerini de diğer çalışmalarında kullanmış ya da yayınlamıştır.

39 N. Stavrinides, Metaphraseis historikon eggraphon eis ten historian tes Kretes (Grit tarihi üzerine tarihi belgelerin çevirisi), t. A, Eggrafa tes periodou ton eton 1657-1672 (Egiras 1067-1082) (1657-1672 döneminin belgeleri), Herakleion 1975; t. B, Eggrafa tes periodou ton eton 1672-1694 (1672-1694 döneminin belgeleri), Herakleion 1976; t. C, Eggrafa tes peridou ton eton 1694-1715 (1694-1715 döneminin belgeleri), Herakleion 1978; t. D, Eggrafa tes peridou ton eton 1715-1752 (1715-1752 döneminin belgeleri), Herakleion 1984; t. E, Eggrafa tes peridou ton eton 1752-1765 (1752-1765 döneminin belgeleri), Herakleion 1985. Stavrinides ayrıca Girit Arşivi’nden Osmanlı dökümanları temelli bir çok makale de yayınlamıştır.

40 I. Theocharides, Othomanika eggrafa 1752-1839, Archeio lers Mones KykkouI, tomoi I-V (1572-1839 Osmanlı belgeleri, Kykkos Kutsal Manastırı Arşivi I, cilt I-V), Nicosia 1993.

41 E. Zachariadou’nun çeşitli yayınları için bkz. Romania and the Turks (c. 1300-1500), Variorum Yayıncılık, Londra 1985. Ayrıca son kitapları için bkz. Historia kai thyryloi ton palaion Soultanon (1300-1400) (Eski sultanların tarihi ve efsaneleri 1300-1400), Atina 1991 ve Deka tourkika eggrafa gia ten Megale Ekklesia (1483-1567) (Büyük Kilise hakkında on Türkçe belge 1453-1567), Atina 1996.

42 V. Demetriades, “Hena firmani gia ten anegerse tes protes ekklesias ton Yenitson” (Yianitsa’da ilk kilisenin inşası hakkında ferman), Makedonika 9 (1969) 324-335; “Ho Kanunname kai oi christianoi katoikoi tes Thessalonikes gyro sta 1525” (Kanunname ve Selanik’in 15125 dolaylarındaki Hristiyan halkı), Makedonika 19 (1979) 328-395; “Problems of land-owning and population in the area of Gazi Evrenos Bey’s Wakf” (Gazi Evrenos Bey Vakfı alanında yoprak sahipliği ve nüfus sorunları), Balkan Studies 22 (1981) 43-57. Topografia tes Thessalonikes kata ten epoche tes tourkokratias (Türk egemenliği döneminde Selanik’in topografyası), Thessalonike 1983; “Some observations on the ottoman Turkish dokuments (hüccets)” (Hüccetler üzerine bir çalışma), Balkan Studies 26 (1985) 25-59; He Thessalonike tes parakmes (Gerileme döneminde Selanik), Herakleion 1997.

43 P. Hidiroglou’nun çalışmalarının büyük bir bölümü, Atina’da 1991 ve 200 arasında yayınlanan dört ciltlik Symbole sten Hellenike Tourkologia (Yunan Türkolojisi’ne katkı) adlı eserde bir araya getirilmiştir.

44 E. Balta: L’ ile d’ Eubee a la fin du Xve siecle, d’apres les registres No 0. 73 de la bibliotheque Cevdet a İstanbul, 2 cilt, Paris 1983 (doktora tezi); “Endeixeis gia ten kinese tou plythesmou kai eisodematos. To paradeigma tes Euvoias sta tele tou 15ou kai arches tou 16ou ai” (Nüfus ve vergi hareketleri göstergeleri. 15. yüzyıl sonu 16. yüzyıl başı Euboes örneği), Archeion Euvoikon Meleton 26 (1984-1985) 291-352; Les vakifs de Serres et sa region (Xve et XVIe s. ), Atina 1995 ve diğerleri.

45 J. Alexander, Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanunname for the Greek Lands. Circa 1500-Circa 1600 (Bizans sonrası Yunanistan tarihine doğru: Yunan Toprakları

için Osmanlı Kanunnamesi), New York 1974 (doktora tezi). I. Alexandropoulaos, “Dyo othomanika katasticha tou Mria (1460-1463). (Eideseis gia to nahiye tes Arkadias: prodrome anakinose)” (Mora hakkında (1460-1463) iki Osmanlı sicili. Arcadia nahiyesi hakkında ilk bilgiler), Praktika tou Protou Synedriou Messeniakon Spoudon, Atina 1978, s. 398-407 ve diğerleri.

46 P. Konortas, Les rapports juridiques et politiques entre le Patriarcat Orthodoxe de Constantinople et l’ Administartion ottomane de 1453 a 1600 (d’ apres les documents grecs et ottomans), Paris 1985 (doktora tezi); “he exelixe ton ‘ekklesiastikon veration’ kai to ‘Pronomiakon Zetema’. He periptose tou nothou veratiou tou Metropolite LarissesLeontiou” (Kilise beratları ve imtiyaz sorununun evrimi. Larissa Metropoliti Leontios’un yanlış beratı konusu), Ta Historika 5 (1988) 259-’86; Othomanikes theoreseis gia to Oikoumeniko Patriarcheio, 17os-arches 20ou aiona (17. yüzyılda 20. yüzyılın başına kadar Ekümenik Patriklik konusunda Osmanlı görüşleri), Atina 1998 ve diğerleri.

47 I. Theocharides, Katalogos othomanikon eggrafon tes Kyprou apo ta Archeia tes Ethnikes Vivliothekes tes Sophis (1571-1878) (Sofya Ulusal Kütüphanesi arşivlerinden Kıbrıs (1571-1878) konusunda Osmanlı belgeleri katalogu), Nicosia 1984; Symmetika Dragomanika tes Kyprou (Miscellanea on the Dragomans of Cyprus) (Kıbrıslı tercümanlar üzerine çalışma), İoannina 1986; “Anektodo fermani gia ten epharmoge tou Tanzimat sten Kypro” (Kıbrıs’ta Tanzimat’ın uygulanması için yayınlanmamış ferman), Cyprus Research Centre, Epeterida 13-16/1 (1984-1987) 447-458; “Ma’rifet-Ma’rifet-name, henas anermeneutos typos othomanikou eggraphou” (Marifet-Marifetname, çevrilmemiş bir Osmanlı belgesi), Dodone 21/1 (1992) 152-180 ve diğerleri.

48 I. Iordanoglou, “Tria eggrafa gia ten ekklesiatike kai ekpaideutike katastase tes Adrianopoleos” (Edirne’nin kilise ve eğitim düzeni ile ilgili üç belge), Thrakika 2 (1979) 287-306; “Henas agnostos tourkikos kodşkas gia ten katastrophe tes Chiou to 1822, (Prodome anakoinose)” Chios’un 1822’de yıkılmasıyla ilgili Daha önceden bilinmeyen bir Türkçe düzenleme), Chiaka Chronika 13 (1981) 64-73. G. Salakides, Sulatansurkunden des Athos-Klosters Vatopedi aus der zeit Bayezids II. Und Selims I., Thessaloniki 1995.

49 Bu konuda bkz. S. TH. Theophanides, “Soultanika veratia pros to genos ton Romaion” (Romen halkıyla ilgili Sultan beratları), Archeion tou Thrakikou Laografikou ke Glossikou Thesavrou 14 (1947-1948) 353-355. T. A. Gritsopoulos, “Veration Soultanou Avdoul Metzit pros ton Herakleias Dinysion en etei 1842” (Sultan Abdülmecit’in 1842’de ki beratı), Archeion tou Thrakikou Laogarfikou ke Glossikou Thesavrou 20 (1955) 238-248. T. A. Gritsopoulos, “Mpougournti to pasa Moreos (1804) peri ochyroseos ton Dervenion” (Derbenia’nın takviyesi ile ilgili Mora Paşası’nın buyruğu 1804), Mne mosyne 2 (1968) 468-471. N. Andriotes, “Henas mouraseles of 1761 gia ten ekklesia tou Agiou Athanasiou tes Katounas Xeromeriou”, Roumeliotiko Hemerologio 6 (1962-1964) 122-124. VI. Sfiroeras, “O Kanounnames tou 1819 gia ten egloge Phanarioton stes Hegemonies kai ste Dragomania”, O Eranistes 11 (1974) 568-579. D. Th. Siatras, Hoi agorapoleseisakineton sten tourkokratoumene Hellada” (Türk egemenliği döneminde Yunanistan’da gayrimenkullerin alım ve satımı), Atina 1992.

50 P. Wittek, He genese tes Othomanikes Autokratorias (Osmanlı İmparatorluğu’nun kökenleri), çeviren E. Balta, Atina, 1988.

51 D. Kitsikes, Historia tes Othomanikes Autokratorias 1280-1924 (Osmanlı İmparatorluğu tarihi 1280-1924).

52 H. İnalcık, He Othomanike Autokratoria. He klasike peroios 1300-1600 (Osmanlı İmparatorluğu Klasik Dönem 1300-1600), çeviren M. Kokolakes, Atina 1995.

53 Sp. Vryonis, He parakme tou Mesaionikou Hellenismou ste Mikra Asia kai he diadikasia tou exislamismou (11os-15os aionas (Ortaçağ Helenizminin Küçük Asya’da gerilemesi ve İslamlaşma Süreci 11-15. yüzyıl), çeviren K. Galatariotou, Atina 1996.

54 N. Todorov, He Valkanike Pole 15os-19os aionas. Koininiko-oikonomike kai demogrphike anaptyxe (15-19. yüzyılda Balkan şehri. Sosyo-ekonomik ve demografik gelişim), cilt I-II, çeviren E. Avdela-G. Papageorgiou, Atina 1986.

55 V. Moutafchieva, Agrotikes scheseis sten Othomanike Autokratoria (15os-16os ai. ) (Osmanlı İmparatorluğu’nda 15-16. yüzyıllarda tarımsal ilişkiler), çeviren Our. Astrinaki-E. Balta, Atina 1990.

56 He Oikonomike dome ton Valkanikon choron sta tes othomanikes kyriarchias 15os-19oa ai. (Osmanlı egemenliği döneminde 15-19. yüzyıllarda Balkan devletlerinin ekonomik yapısı), önsöz ve yazı seçimi: Sp. Asdrachas, Atina 1979. Eksygchronismos kai viomichanike epanastase sta Valkania ton 19o aiona (19. yüzyılda Balkanlarda modernizasyon ve endüstri devrimi), Atina 1980.

57 N. Sarris, Osmanike pragmatikoteta. Systemike parathese domon kai leitorgeion (Osmanlı gerçeği. Yapı ve işlevlerin sistematik sunumu), cilt I-II, Atina 1990.

58 The Ottoman Emirate (1300-1389) (Osmanlı Beyliği), editör E. Zachariadou, Rethymnon 1993 ve Natural Disasters in the Ottoman Empire (Osmanlı İmparatorluğu’nda doğal felaketler, editör E. Zachariadou, Rethymnon 1999.