Umumiy tilshunoslik

Asosiy  tushunchalar:  Uyg‘onish  davri  tilshunosligi,  komparativistika, 

mantiqiy  grammatika,  germanistika,  antinomiya  nazariyasi,  naturalizm  ta’limoti, 

bobo  til,  psixologizm  ta’limoti,  sotsiologizm    ta’limoti,  lingvistik  maktablar,  til 

ijtimoiy  hodisa,  til  va  nutq,  sinxroniya  va  diaxroniya,  funksional  lingvistika, 

deskriptiv lingvistika, distributsiya, glossematika. 

 

YEVROPADA  UYG‘ONISH  DAVRIDAGI TILSHUNOSLIK 

XV  asrdan  XVII  asrning  boshlarigacha  bo‘lgan  davr  G‘arbiy  Yevropada 

uyg‘onish (renessans) davri deb ataladi. Feodalizm o‘zining eng yuqori taraqqiyot 

darajasiga  chiqqan,  kapitalizm  endigina  rivojlana  boshlagan  bu  davrga  kelib, 

---

arman,  fors,  o‘zbek,  hungar,  yapon,  koreys,  ispan,  niderland,  fransuz,  ingliz,  rus, 

ukrain,  portugal,  nemis,  polyak,  chex,  auten,  meksika  tillari  rivojlana  boshlagan 

edi. XV–XVI asrlarda Yevropaliklar Shimoliy Amerika, Hindistondagi qator tillar, 

chunonchi,  indoneziya,  xitoy,  arab,  fors,  turk,  manchjur  tillari  bilan  tanishdilar. 

Olingan  ma’lumotlar  asosida  fan  olamiga  ma’lum  bo‘lgan  barcha  tillarning 

kartotekalari tuzildi va tillar  klassifikatsiya qilindi.  

Bu  davrda  ham  antik  davr  adabiyotlarini,  lotin  va  grek  tillarini  o‘rganish 

davom ettirildi. Jyul sezar Skaliger “Lotin tili asarlari haqida” (1540), R. Stefanus 

“Lotin tili xazinasi”(1553), G. Stefanus “Grek tili xazinasi” asarlarini yaratdi. Ayni 

vaqtda  semit  tillari,  Yevropa  xalqlari  tillari  grammatikasiga  oid  asarlar  yaratila 

boshlandi.  Jumladan,  Uollsning  “Ingliz  tili  grammatikasi  (1653)”,  Eduard 

Rudolfning  “Rossiyskaya  grammatika”si  (1696)  dunyoga  keldi,  fransuz,  italyan 

tillaridan  lug‘atlar  nashr  qilindi.  Fransuz  gumanisti  G.Kastelleusning  “Tillarning 

qarindoshligi  haqida (1593)”  nomli  traktati  yozildi.   Yustus  Skaliger  (1540-1609) 

tillar  tasnifi  bilan  shug‘ullanib,  Yevropa  tillarini  11  ta  asosiy  tilga  ajratdi  va 

ulardan 4 tasini “Til onalari” (materi-yazыki) deb atadi.  

Qayd  etilganidek,  bu  davrda  tillarni  o‘rganish  asosida  ko‘p  tomli  lug‘atlar 

dunyoga keldi. Jumladan, Pyotr Simon Pallasning 1786 –1791 yillarda Peterburgda 

chop etilgan “Barcha tillar va shevalarning qiyosiy lug‘ati” 4 tilli lug‘atida Osiyo, 

Yevropa,  Afrika,  Amerikadagi  272  tilga  oid  ma’lumotlar,  ispaniyalik  Lorenso 

Gervasning  1800  –1804-  yillarda  Madridda  chop  etilgan  “Ma’lum  xalqlar 

tillarining    katalogi”da  307  tilga  oid,  nemis  olimlari  I.K.Adelung  va  I.S. 

Faterlarning  “Mitridat  yoki  umumiy  tilshunoslik”  lug‘atida    500  tilga  oid 

ma’lumotlar  keltirilganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Demak, uyg‘onish davrida 

juda  ko‘p  jonli  tillar  –  ispan,  fransuz,  venger,  ingliz,  polyak,  chex,  niderland 

tillarining normativ grammatikalari va lug‘atlar yuzaga keldi.  

Biroq  lotin  tili  grammatikasi  umumiy  grammatika  sifatida  tan  olinib,  

Yevropadagi  jonli  tillarning  grammatikasiga  tadbiq  qilindi.  Bu  tilni  o‘rganishni 

mantiqiy  tafakkur  qoidalarini  bilishning  asosi,  barcha  tillardagi  grammatik 

kategoriyalarni  esa umumiy  mantiqiy  kategoriyalarning namoyon bo‘lishi sifatida 

---

tushunish  kuchaydi.  Mantiqiy  grammatika  yaratish  g‘oyasi    asosida  1660  yilda 

Parij  yaqinidagi  Por-Royal  monastirining  rohib  olimlari  mantiqshunos  Antuan 

Arno  va  fransuz  tilshunosi  Klod  Lanslo  tomonidan  “Umumiy  ratsional