Ünden bugüN

Osmanlı Dönemi

II. Mehmed (Fatih) istanbul'u fethettiğinde Kadıköy bugünkü çarşı civarında toplanmış köy görünümlü bir kasabadan daha fazlası değildir ve yerleşmedeki hane sayısı birkaç yüzle sınırlı olmalıdır. Çokluk tanm ve balıkçılıkla uğraşan yoksul Rumların yaşadığı Kadıköy'de fetihten sonra da uzunca bir süre önemli bir Türk nüfus yoğunlaşması görülmez, ilk Türk mahalleleri bugün Osman Ağa Camii'nin bulunduğu çevrede gelişmiştir. Burada San Kadı Mehmed Efendi tarafından bugünkü Osman Ağa Camii'nin olduğu yerde bir mescit yaptırılmıştır. Bu mescit yerine 1612' de Babüssade Ağası Osman Ağa tarafından bugünkü cami yaptırılır. Bir diğer cami ise III. Mustafa'nın (hd 1757-1774) çarşı içinde yaptırdığı iskele Camii'dir (bak. Mustafa III Camii).

Osmanlı döneminde Kadıköy çevresi Roma ve Bizans döneminde olduğu gibi, üst düzey yöneticilerin rağbet ettiği gözde bir sayfiye ve mesire yeridir. Bunun yanında önemli bir tarımsal üretim alanı olmaya devam eder. Haydarpaşa(-0, Kuşdili Deresi (Kurbağalıdere), Çamlıca yamaçlarına doğru Acıbadem ve Koşuyolu ile Fenerbahçe, önde gelen çayır ve mesire alanlarıdır ve Bostancı'ya kadar uzanan geniş saha içinde yer yer sultan ve üst düzey yöneticilere ait köşk, sahilsaray ve bahçeler ile daha iç kısımlarda köyler yer almaktadır. Keza I. Süleyman'ın (Kanuni) Fenerbahçe'deki sahilsarayı ve bahçesi de yörenin yönetici sınıf arasındaki cazibesini gösteren bir diğer örnektir ki, II. Bayezid döneminde (1481-1512) yaptın-lan bu saray Tezkiretü'l-Bünyan'a göre Mimar Sinan tarafından esaslı bir onarım görür.

16. yy'm sonlarında III. Murad (hd 1574-1595) tarafından yöre nüfusunun artırılması yönünde girişimlerde bulunulur. Buna karşın 18. yy'a ait çeşitli kaynaklar Kadıköy'de bu yüzyılda çoğu balıkçılıkla uğraşan Rumlardan oluşan 100-120 aile-

nin olduğundan söz eder. Ancak daha içerilerde Merdivenköy, Erenköy ve îçeren-köy taraflarında bağ, bahçe tarımıyla geçinen ve önemli bir Türk nüfusa sahip köyler yer almaktadır. Kızıltoprak'tan Bostancı'ya kadar olan saha istanbul'un meyve ve sebze ihtiyacının bir kısmını karşılarken, Merdivenköy ve Göztepe dolaylan aynı zamanda istanbul için süt, peynir ve yağ üreten bir mandıra yeridir. Öyle ki burada saraya ait bir mandıra bile kurulur.

18. yy, özellikle Lale Devri boyunca Kadıköy çevresinin mesire yeri olarak öneminin arttığı bir dönem olur. Haydarpaşa Çayın, Kuşdili ve Yoğurtçu çayırlan, Moda Çayın ve Uzun Çayır halkın rağbet ettiği gezinti alanlandır. Ancak bunlardan Haydarpaşa, Kuşdili çayırlan ve Uzun Çayır aynı zamanda saray ve devlet büyüklerinin atlan için olduğu kadar ordu atlan i-çin de otlak vazifesini görmektedir. Haydarpaşa Çayın'nda aynı zamanda adı birlikler eğitilirken, Yeldeğirmeni ve Talimhane de yaya birliklerinin eğitim alanıdır. Hattâ I. Abdülhamid döneminde (1774-1789) bugünkü Yeldeğirmeni mıntıkasında saray ve şehrin un ihtiyacının karşılanması için 4 yeldeğirmeni inşa edilir ki, 1903'te bu değirmenlerin son kalıntılan da yıktınlır. 1776 tarihli Kauffer Haritası 'na göre Kadıköy bugünkü iskele ve çarşı çevresinde az çok belirginleşmiş birkaç yapı adasından ibarettir. Geride îbrahimağa'ya doğru mezarlıklar, çevrede ise geniş bağ ve bostanlar bulunmaktadır. Acıbadem yönüne uzanan Hadım Haydar Paşa'mn bağ-lannın yamsıra, güneyde Moda Burnu'na kadar da bağlar vardır. Bunlardan Mühürdar kesiminde III. Mustafa'nın paşalann-dan Moldavanî Ali Paşa'mn mühürdarı Ahmed Efendi tarafından 1770'te oluşturulmuş bağlardan dolayı yöre önceleri Mühürdar Bağlan, daha sonraları da kısaca Mühürdar olarak anılır. Bahariye(-0, yeniçeri ve bostancı askerlerine yazlık elbiselerin dağıtıldığı ve muhtemelen, hıdrellez şenliklerinin yapıldığı bir yerdir. Do-

ğuda Söğütlüçeşme civarında iki anayolun varlığı görülür. Mandıra yolu bugünkü Kayışdağı Caddesi'ne yakın bir güzergâh üzerinde boş alanların içinden geçerek Göztepe-Merdivenköy yönüne uzanırken, izmit yolu da günümüzün Bağdat Cadde-si'ni andırır bir çizgi üzerinde önemli bir kervan yolu olarak doğuya uzanmaktadır. Bugünkü Altıyol'un ilerisinden Fenerbahçe'ye doğru Kızıltoprak, varlığını yakın zamanlara kadar sürdürmüş, oldukça geniş bir açıklık ve çayırdır. 1782'de bu çevrede kurulan bir tuğla atölyesinin ardından çevrede tuğlacılık başlar. Bundan dolayı bu yöreye uzun süre Tuğlacıbaşı da denir. Kalamış Koyu kıyılan yer yer bataklık ve sazlıklarla kaplıdır. Kimi yazarlar Kalamış isminin "kamış" anlamında kıyıdaki bu sazlıklardan geldiğini söylemektedir.

18. yy'da o zamana kadar Türklerin ve

Rumlann yaşadığı Kadıköy'e Ermenilerin
de yerleşmeye başladığı görülür. Muhte
melen ilk Ermeni kilisesi 1720'de bugünkü
Surp Takavor Kilisesi'nin yerinde yapıl
mış olmalıdır.

19. yy'm başlarında Kadıköy İskelesi

ve çarşı çevresindeki mahalle büyüklüğü
nü korumaktadır. Moda Burnu'nun Kala
mış Koyu'na bakan yamaçlan ile Söğütlü-
çeşme ve Kızıltoprak arası, 1228/1813 ta
rihli Konstantin Kaminar Haritası 'na gö
re kesif yeşillikler, sınırlan belirtilmiş bağ
ve bostanlarla kaplıdır. Kroki özelliğine sa
hip bu harita üzerinde Merdivenköy ve iz
mit yakası seçilebilmekte, Fenerbahçe'de
ise birkaç yapı ve ağaç kümeleri görül
mektedir.

19. yy'ın özellikle ilk yansı, Kadıköy ve çevresinde temel karakteri mevsimlik kullanımlar oluşturmasına karşın, çökmekte olan imparatorluğun durumuyla doğru o-rantılı olarak askeri faaliyetlerin de etkisini hissettirdiği bir dönem olur. 1806'da başlayan Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rusların müttefiki ingiliz donanmasının ani olarak İstanbul önlerine gelmesi, Harem ile Fenerbahçe arasında kıyı tahkimatı yapılmasını gerektirir. Keza, 1833'te Kâ-valalı Mehmed Ali Paşa'mn isyanında Mısır ordusu Kütahya'ya geldiği zaman Kadıköy civarında da tahkimat yapıldığı gibi, 1838'de Fenerbahçe'de yarımadanın gerisindeki geniş bir alan büyük talim sahası haline getirilir. Kırım Savaşı sırasında İngilizler ordugâhlarını Haydarpaşa Çayın'nda kurarken bu alan da gittikçe daha çok askeri talimlerin yapıldığı bir yer olur. 1872'de Haydarpaşa-îzmit demiryolu hattı yapılırken Feneryolu ile Fenerbahçe Burnu arasına bir hat döşenir. Özellikle I. Dünya Savaşı'nda askeri amaçlı kullanılan bu hattan 1934'te Fenerbahçe'ye(->) yapılan cephaneliğe nakliyat için arada sırada, fakat artık sadece askeri amaçlar için yararlanılır ve nihayet hat 1970'te sökülür.

Kadıköy ve çevresi kararlı bir gelişme gösterebümek için 19. yy'm ikinci yansını beklemek durumundadır. Kadıköy'ün 19. yy'm ikinci yansından sonra gösterdiği gelişmede özellikle iki olgunun yadsınamaz önemi olmuştur: Şehir içi vapur iş-

letmeciliği ve Haydarpaşa-İzmit demiryolunun açılması. İstanbul'da 1840'lardan sonra önce Marmara, daha sonra Boğaziçi hatlarında başlayan düzenli vapur sefer-leri ile şehrin iç bütünlüğü daha yoğun sağlanırken, şehir çevresinde yer alan ve o zamana- kadar şehir yaşantısından soyutlanmış olan Üsküdar, Kadıköy, Adalar ve Boğaziçi köyleri gibi denizaşırı banliyölerin de merkezle ilişkileri artar, yaz kış o-turulan sürekli yerleşmeler haline gelmeye başlar. Demiryolu ise, Kadıköy örneğinde, tüm 19. yy kentlerinde görüldüğü şekilde, yerleşmenin önce hat boyunca istasyon çevrelerinde noktasal olarak saçaklanma-sına, ardından da yeni oluşan ya da mevcut hat boyu yerleşmelerinin kalabalık-laşıp büyüyerek birbirleri ve merkezle i-lişkilerinin artmasına, nihayet esas yerleşmenin birer semt ve mahallesi haline dönüşmelerine neden olur.

Kırım Savaşı arifesinde Kadıköy sınırları bugünkü AltıyoPa kadar uzanmaktadır. Bahariye ve Moda'da ise geniş yeşillik ve açık alanların yamsıra bahçe içinde seyrek evler vardır. 19. yy'm ortasında Kadıköy dört mahalleden oluşmaktadır. Bunlar merkezde yer alan Osman Ağa, Kızıltoprak tarafında Tuğlacı, Moda'da Cafer Ağa ve Koşuyolu ile Selimiye'ye kadar geniş bir alam kaplayan İbrahim Ağa mahalleleridir. Aynı yıllarda Kadıköy merkezini oluşturan Osman Ağa ve Cafer Ağa mahallerinden ilki, 882 ev, 290 dükkân, 676 parça ekili araziye diğeri ise 885 ev, 205 dükkân, 29 parça ekili araziye sahiptir. 1860' lar civarında Kadıköy çevresinde bazı noktasal gelişmeler görülmeye başlar. 1860'ta mevcut mahallelere ilaveten, Merdivenköy, Erenköy ve Erenköy'den ayrılarak İçerenköy de mahalle niteliğini kazanır böylece mahalle sayısı 7'ye yükselir. Aynı yıl Abdülmecid'in Acıbadem'e yaptığı bir ziyaret sonrası yörede devrin önde gelenlerince cami, çeşme ve köşkler yaptırılır. Bu arada Moda çevresinde de varlıklı gayrimüslim ve Levantenler yoğunlaşmaya başlamışlardır. 1859'da Moda'da Fransız ve Latin Katolik kiliseleri ile Anglikan kilisesi açılır.

Bu tarihlerde Kadıköy bazı kaynaklarda 1856, bazılarında 1860 olarak gösterilen büyük bir yangına maruz kalır. Bu yangın Kadıköy'ün gelişiminde önemli bir dönüm noktası olur. istanbul suriçinde-ki büyük yangınlarla karşılaştırıldığında mütevazı görülebilecek bu yangın yine de henüz yeni yeni gelişmeye başlayan kasaba büyüklüğündeki bir yerleşmede çok etkili olmalıdır. Merkezde 250 yapıyı kül eden yangın, o tarihlerde iskele meydanı çevresinde güney ve kuzeye doğru birkaç yapı adasını ancak kaplayan ve bugünkü Altıyol'da sona eren mütevazı büyüklükteki bir yerleşmenin neredeyse tümünde etkili olur. Yangının ardından Kadıköy için aynı dönemde İstanbul'un başka yerlerinde de görülen yangın sonrası planlardan farklı olmayan bir ızgara plan uygulaması yapılır. Dönemin anlayışına uygun olarak, çağdaş bir kent formu elde edecek şekilde yer yer 8-10 m genişliğinde doğ-

Yüzyıl başında Kadıköy çarşısı içindeki Muvakkithane Caddesi'nin bir görünümü (üstte) ve bugünkü haliyle Kadıköy çarşısı. TETTVArşivi (üst), Nazım Timuroğlu

Ancak daha öteye Kadıköy'e doğru boş araziler uzanmaktadır. Kadıköy merkezi de henüz Yoğurtçu yakınlarına kadar bü-yüyebilmiştir. Haydarpaşa Koyu'nu çevreleyen yol üzerinde tek sıra halinde yapıların belirmeye başladığı; daha geride İb-rahimağa'da ise bir yerleşme nüvesinin ortaya çıktığı görülmektedir. Yakınında 1876' da yapılmış olan ve Sultan Murad Çiftliği olarak da bilinen V. Murad'ın av köşkü vardır. Mühürdar yönünde sahilde iki köşk görülmektedir. Bunlar Serasker Rıza Paşa ve Gazi Ahmed Muhtar Paşa'ya ait olmalıdır. Küçük Moda'ya doğru birkaç yapı dışında tüm çevre, bağlar ve yeşiliklerle kaplıdır. Daha doğuya Kızıltoprak yönüne doğru yine bağ ve bahçeler devam etmektedir.

1870'ler boyunca iki önemli olay Kadıköy'ün gelişmesine ivme kazandırır. Anadolu yakası ile İstanbul arasında 1857'de başlayan sürekli ve düzenli vapur seferle-