Ünden bugüN

KAPANLAR

Osmanlı merkezi yönetiminin başta İstanbul olmak üzere büyük ticaret pazarlarına sahip önemli kentlerde oluşturduğu toptancı halleri, mal çardakları ve borsalardı. İstanbul'a gelen yiyecek ve ihtiyaç madde-

lerinin, ekspertiz, ölçüm, fiyatlandırma ve dağıtım işlemlerinin yapıldığı kapanlar, Haliç girişinde ayrı birer iş ve ticaret merkezi konumundaydı. Bunların en büyükleri Yağ Kapanı, Bal Kapanı, Dakik Kapanı (Un Kapanı) ve İpek Kapam'ydı.

Arapça "kabban" (büyük kantar) sözcüğünden Türkçeleşen "kapan" deyimi, İstanbul'un alınışından önce de Bursa'daki ticaret ortamında kullanılıyordu. Ulu Cami' nin batısında olup, günümüze ancak izleri kalan Kapan Hanı'nda ve Emir Hanı'n-da kapan işlemleri yapılmaktaydı. Bundan anlaşıldığına göre Osmanlı Devleti' nin kuruluşundan başlayarak kapan düzeni yerleşmiş bulunuyordu.

İstanbul'daki kapanlar da eski Bizans ticaret sistemlerinden de etkilenerek bir tür emtia pazarı ve borsa niteliğinde uzun bir gelişme süreci geçirdi. Günümüzde bu gelişimin uygulanış biçimini İstanbul hallerinde görmek mümkündür. Buna karşılık İstanbul'a özgü tarihsel kapanlar oldukları yerden kaldırılmış bulunmaktadır.

Geçen yüzyıllarda kente kara ve deniz yoluyla getirilen yiyecek maddeleri ilkin kapanlara boşaltılıyor, burada gerekli kontrol, değerlendirme, narh işlemleri yapıldıktan sonra kent ölçeğinde dengeli bir dağıtım amaçlanarak toptan satışları sağlanıyordu. Fetihten hemen sonraki yıllarda, II. Mehmed (Fatih) tarafından Un Kapam'n-da, salt kapan işlemlerim düzende tutmak üzere bir de "Ehl-i Hiref Divanhanesi" yaptırılmıştı. Yemiş İskelesi'nde ise "çardak" adıyla yine esnaf ilişkileri ve kapan işlemleri için bir başka yer bulunmaktaydı. Bu iki yerde, muhtesib (bak. ihtisab) ve kapan naibi ile esnaf temsilcileri olan kethüdalar, yiğitbaşılar otururlardı. Bunların görevleri kapan ve çardaklara gelen her türlü yiyecek maddeleri ile emtianın kalitesini denetlemek, her birinin şer'i ölçü birimlerine göre tartımlarının ve ölçümlerinin doğru yapılıp yapılmadığını kontrol etmek, "narh-ı ruzî üzere" (günlük fiyat o-luşumuna göre) kuruşlandırılmalarını sağlamak, ayrıca kentin nüfus yoğunluğu farklı semtlerine dengeli biçimde toptan dağıtılmasına gözcülük etmekti. Ayrıca kapan ve çardak naipleri gerektiğinde ceza da uygulamaktaydılar. Limana gelen ve kapanlara alınan yağ, bal, un, erzak, hububat, kahve, tütün, enfiye, ipek, pamuk, dokuma vb her şey için "ihtisab", "imaliye", "ruhsatiye", "resm-i munzam" vb vergiler de kamu hazinesi adına yine kapanlarda konur ve tahsil edilirdi. Bu işlemler ilk zamanlarda doğrudan doğruya hazine adına kethüdalar tarafından yerine getirilmekteyken sonraki dönemlerde hazine açıkları yüzünden iltizam yöntemiyle satışa çıkarılmaktaydı. Günümüzde bile hallerde "Kantar Resmi" adı altında, belediye adına toplanan vergi, kapanlar döneminin bir uygulamasından başka şey değildir.

Kapanlara mal ve yiyecek getirme işini üstlenen büyük tüccarlara ve gemi sahiplerine "kapan hacıları" deniyordu. Kapan hacıları, Osmanlı topraklarından veya dış ülkelerden yükledikleri zahire ve emtiayı İstanbul'a getirdiklerinde ilgili ka-

Berggren'in bir

fotoğrafında Yağ

Kapanı'ndan

aldıkları

yağ fıçılarını

taşıyan sırık

hamalları,

19. yy sonları.

Cengiz Kahraman

arşivi

pana boşaltırlar, "çardak" (gümrük) işlemlerini yaptırırlardı. Kapanlardaki fiyatlandırma da genelde kapan hacılarının bildirdikleri alım fiyatı, navlun ve diğer ücretler dikkate alınarak yapılmaktaydı. Kapan hacılarının İstanbul'un gereksinimlerini karşılamaları 18. yy'in sonlarına kadar sürmüştür. Bundan sonra ise kapanlara mal getiren iki tür tüccarın varlığı saptanmaktadır. Bunlar Osmanlı ülkesi içinde ticaret yapan ve Müslüman olan Hayriye tüccarları ile, Avrupa'dan ithal mal getiren Avrupa tüccarlarıdır. Hayriye ve Avrupa tüccarlarının İstanbul'un gereksinimlerini karşılamaya dönük tekelci imtiyazları 20. yy'ın başına kadar sürmüştür.

Kapanlardaki büyük toptancı tüccarlara ise, "kapan taciri" denmekteydi. Bunlar ilk dönemde Müslüman sermaye sahipleri iken, giderek bu kesimin ekonomik gücünü yitirmesi sonucu gayrimüslim Osmanlı tüccarları ve yabancılar kapan tacirliğini de elde etmişlerdir.

İSTANBUL