Ünden bugüN

KASIMPAŞA MEVLEVÎHANESİ 484

485

KAŞGAKÎ TEKKESİ

Kasımpaşa Mevlevîhanesi'nin kuzey cephesi.

MSÜArşivi

de Bostanı Mesiresi" olarak zikrettiği bir mesirenin yer alması ve tekkelerin kapatılmasına kadar mevlevîhane arsasının önemli bir bölümünün çiçek bahçesi olarak kullanılmaya devam etmesi, çevrenin • özgün karakterini canlandırabilmek açısından önemlidir. Tanzimat'tan sonra gelişmesi hızlanan Beyoğlu'nun bir kanadı mev-levîhanenin bulunduğu sırta kadar ilerlemiş, sonuçta bu tesis, yeşil alanların ve ahşap evlerin meydana getirdiği geleneksel Türkjnahalle dokusu ile ağaçsız, dar sokaklar boyunca sıralanan, Levanten üslubunda kagir binaların oluşturduğu Batı kökenli yerleşimin sınır taşı niteliğini kazanmıştır.

Arsanın kuzeybatı köşesinde, Kasımpaşa Mevlevihane Sokağı üzerinde yer alan cümle kapısının iç yüzü, tuğla hatıllı kesme taş sıraları ile, dış yüzü kesme küfeki taşı ile örülmüştür. Pilastrlar ile kuşatılmış olan dikdörtgen açıklıklı girişin üzerinde, mev-levîhanenin II. Mahmud tarafından 12507 1834'te yemlendiğini belgeleyen ta'lik hatlı manzum kitabe yer alır. Kitabenin metni Ahmed Sadık Ziver Paşa'ya (ö. 1862), hattı ise Yesarîzade Mustafa izzet Efendi' ye (ö. 1849) aittir. Kapının cephesi, giriş açıklığı ile kitabenin üst hizasından geçen silmelerle yatay bölümlere ayrılmış, beyzi bir madalyon içerisinde II. Mahmud'un tuğrasını barındıran üçgen bir fronton (a-lınlık) ile taçlandırılmıştır.

Mevlevîhanenin hemen bütün bölümlerini (semahane, selamlık, dedegân hücreleri, harem, hünkâr dairesi, matbah-ı şerif, somathane) barındıran, kagir duvarlı kısmi bir bodrum üzerine oturan iki katlı ahşap bina dış görünümü itibariyle II. Mahmud dönemine ait, ampir üslubunda bir konağı andırır, istanbul'da geç döneme ait ahşap tarikat yapılarının en büyüklerinden olan bu bina iki kanat halinde düzenlenmiştir. Doğu yönünde bulunan ve ileri doğru çıkan kanadın bodrumunda bir miktar dedegân hücresi ile helalar ve ab-dest muslukları, bunların üstünde, ortada iki kat yüksekliğindeki semahane, semahanenin batısında hünkâr dairesi, doğusunda da selamlığın küçük bir bölümü yer alır. Geriye çekilmiş olan batı kanadının bodrumu ardiye olarak değerlendirilmiş, zemin kata ve birinci kata harem ve se-

lamlık bölümlerine ait mekânlar ile matbah-ı şerif yerleştirilmiştir.

Semahanenin dikdörtgen açıklıklı girişi doğudaki kanatta, kuzey cephesinin ekseninde, iki yandan merdivenlerin kuşattığı, küçük bir kırma çatı ile örtülü sahanlığın arkasında yer alır. Sahanlığın üzerine oturduğu beşik tonozlu geçidin sonunda bodrum katının girişi bulunmaktadır. Bodrum katı 5 adet dedegân hücresi ile 6 adet helayı ve bir sıra abdest musluğunu barındırır. Semahane kapısının üzerine, metni Seyyid Mehmed Pertev Paşa'ya (ö. 1837), ta'lik hattı Melek Paşa Hafidi Ali Haydar Bey'e (ö. 1870) ait 1250/1834-35 tarihli manzum bir kitabe yerleştirilmiş, yangında harap olan kitabe Galata Mevlevîhanesi'nin (Divan Edebiyatı Müzesi'nin) avlusuna taşınmıştır. Kareye yakın dikdörtgen bir alanı (18x17 m) kaplayan semahanenin ortasında asıl semaya ayrılmış olan kesim, köşeleri 45° pahlanmış 10x10 m boyutlarında bir karedir. Sema alanını çepeçevre kuşatan iki katlı mahfillerin sınırında kare kesitli ve Dor başlıklı ahşap direkler sıralanmakta, direklerin arasında torna işi ahşap korkuluklar uzanmaktadır. Zemin kattaki mahfillerin zemini bir seki ile yükseltilmiş, bu mahfillerin doğu kanadına fevkani mahfile çıkan bir merdiven, batı kanadına da bodrumdaki dedegân hücrelerine inen diğer bir merdiven yerleştirilmiş, fevkani mahfilin kuzey kanadında, mihrabın karşısına gelen ve mıtrıba tahsis edilen kesim kavisli bir çıkma ile genişletilmiş, hünkâr dairesine komşu olan batı kanadının orta kesimi de aynı türde bir çıkma ile donatılarak ve iki yandan duvarlarla kuşatılarak hünkâr mahfiline dönüştürülmüştür.

Doğu ve batı duvarları sağır olan semahane, girişin bulunduğu kuzey duvarında ve yarım daire planlı mihrabı barındıran güney duvarında sıralanan pencerelerle aydınlanır. Batı duvarının ekseninde bulunan kapı hünkâr dairesinin zemin katına, doğu duvanndaki iki kapıdan birisi şerbet-haneye açılmaktadır.

Semahanenin, tekne tavan niteliğindeki üst örtüsünde II. Mahmud döneminin ampir üslubu ile barok üsluptan bazı etkileri yansıtan ilginç bezemeler gözlenir. Tavanı çevreleyen bağdadi sıvalı içbükey

kuşağın alt kesimine, eşit aralıklarla, ikili gruplar halinde küçük ahşap konsollar yerleştirilmiş, bunlann üzerine de alçıdan akantus yaprakları kondurulmuştur. Bunların arasında kalan yüzeylere de kalem işi tekniği ile, kartuşlar içinde, "S" ve "C" kıvrımlarına oturan kaideler üzerinde antik "urne"lere benzeyen vazolar resmedilmiştir. Tavanın ahşap kaplaması üzerine branda gerilmiş ve bu yüzey yağlıboya nakışlarla süslenmiş, tavanın ortasına da Kasımpaşa Mevlevîhanesi'nin en ilginç bezeme öğesi olan bir süsleme grubu yerleştirilmiştir. Sıradan bir tavan bezemesi olmaktan öte birtakım sembolleri içeren ve II. Mahmud dönemindeki sosyokültürel gelişmeleri yansıtan bu süsleme grubunun merkezinde ahşaptan oyma küçük bir göbek görülür. Bunun etrafında Mevlevî musikisinde kullanılan aletlerden bazıları (9 adet farklı türde ney, bir çift kudüm, iki çift halile, bir def, bir rebab, bir ud), bir ayin cöngü veya nota defteri ile bir sikke görülmektedir. Bunlardan sonra 8 adet sancak, soldan sağa doğru (sema yönünde) döner şekilde sıralanmaktadır. Sancak direkleri, alternatif olarak hilaller ve mızrak uçları ile son bulmakta, merkezden dağılan ışınlar şeklinde yerleştirilmiş olan neylerin sancaklar ile iç içe yer aldığı dikkati çekmektedir, iki sıra halinde düzenlenmiş dalgalı, püsküllü ve kordonlu perde motifleri kompozisyonun çerçevesini o-luşturur. Osmanlı tarihinde, II. Mahmud ile yoğunluk kazanan Batılılaşma hareketinin bir yan ürünü olarak, Batı'daki örneklerin taklidi sonucunda ortaya çıkan Osmanlı armaları ile bu "Mevlevî armasının" aynı zihniyetin eseri oldukları söylenebilir. Aynca bu armada, Mevlevîliği temsil e-den musiki aletlerinin çevresinde, Osmanlılığı temsil eden sancakların sema edercesine sıralanması da kökleri Osmanlı Dev-leti'nin kuruluşuna, hattâ daha eskilere uzanan devlet-tarikat dayanışmasını, dönemin zevkine uygun bir biçimde ifade etmektedir. Bilindiği gibi halk kitleleri üzerinde derin nüfuzu olan Bektaşîliği lağvetmekle, Osmanlı düzeninin temelindeki bu geleneksel dayanışmayı büyük ölçüde zedeleyen II. Mahmud, 1826'dan sonra, bu konuda bozulan dengeleri tekrar kurabilmek amacıyla diğer tarikatları ve özellik-

le Bektaşî-yeniçeri cephesine karşı bir Mevlevî-Nizam-ı Cedid cephesi kuran selefi III. Selim'in izinden yürüyerek Mevlevîliği bütün gücüyle desteklemiştir.

Arsanın kuzeyinde yer alan, ince uzun dikdörtgen planlı (8x34 m) ahşap binanın dedegân hücrelerini barındırdığı, hiçbir i-zi kalmamış olan şadırvanın da kagir bir temel üzerinde yükselen, sekiz adet ahşap direğin taşıdığı, sekizgen piramit biçiminde ahşap bir çatıdan ibaret olduğu anlaşılmaktadır.

Bibi. Evliya, Seyahatname, l, ty, 291-292, II, 96; Ayvansarayî, Hadîka, II, 10-12; Çetin, Tekkeler, 589; Aynur, Saliha Sultan, 36, no. 108; Âsitâne, 6; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, II, 24-25, no. 51; Münib, Mecmua-i Tekâyâ, 8; Raif, Mir'at, 532-536; Ihsaiyat II, 19; Vas-saf, Sefine, V, 269; Zâkir, Mecmua-i Tekâyâ, 40-41; S. Abaç, Kasımpaşa'nın Tarihçesi, ist., 1935, s. 15; "Abdi Dede", ISTA, I, 25; Aşçıdede Halil ibrahim, Hatıralar, îst, 1960; Öz, istanbul Camileri, II, 37; E. Yücel, "istanbul Mev-levihaneleri", Hayat Tarih Mecmuası, V/ll (Kasım 1965), s. 28-33; ay, "Kasımpaşa Mev-levihanesi", Türk Edebiyatı, 29 (1974), s. 39-43; Tarih-i Cevdet, Üçdal Neşriyat, VI, 299; M. Erdoğan, "Mevlevi Kuruluşları Arasında istanbul Mevlevihaneleri", GDAAD, 4-5 (1975-1976), 15-46; M. Sertoğlu, "Kasımpaşa", Hayat Tarih Mecmuası, 5 (Mayıs 1977), s. 48-53; E. Yücel, "Kasımpaşa Mevlevihanesi", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 1/3 (Aralık 1979), s. 76-88; ay, "Kasımpaşa Mevlevîhanesi", TTOK Belleteni, 67/340 (1981), 38-42; Gölpmarlı, Mevlevilik, 339.

M. BAHA TANMAN