Universiteti tabiyattaniw

I – BAP. KLETKA ENERGETIKASINIŃ UYRENIW TARIYXI
Kletkaniń energetikalıq protseslerin uyreniw XX asirdiń 30-jillarinda baslandi, ashiw protseslerinde anorganikalıq fosfordiń Peri fiksatsiyasi (G.Embden, O.Meyrgof, 1933), dem aliw protsesinde fosforlaniw (B.A.Engelgard, 1931; B.A.Belitser, G.Kalkar, 1937-1941) ATF hám kreatinfosfat ajratilǵan edi. Buǵan O.Varburg, A.Lennindjer hám P.Mitchell de óz u`leslerin qosdı.


1.1. Kletka energetikasin uyrengen alımlar
Bioenergetika haqındaǵı dáslepkı tusınıkler ingliz ılımpazı Albert Sent-Derdi tárepinen ulıwmalastırılǵan edi. Ol ozınıń dem alıw bioximiyasi hám vitaminologiya tarawındaǵı izertlewlari úshin 1937-jılda Nobel siylıǵın alǵan. Bunnan keyıngı jumısları bulshiq etler qısqarıwınıń mexanizmi hám biologiyalıq protseslerdıń energetikasi mashqalalarına arnalǵan bolıp, tiri organizmlardaǵı bioximiya-fiziologiyalıq protseslerge bolek itibar qaratdı. 1957-jilda onıń "Bioenergetika" kıtabı baspadan shıqdı. Bıraq kitapda biologiyalıq protsesler energetikasi haqqındaǵı maǵlıwmatlar judá az berilgen bolıp, belgılı bır sistemada atap otılmegen. A.Sent-Derdidiń tiykarǵi aytıwı boyinsha, tırı organizmlerdegı energiya eki qiyli bolıp, bır - bırınen parıq qıladı. Bırınshısı, "háreketsız" valent baylanıslar energiyası, organikalıq zatlar – ximiyalıq bırıkpeler energiyası. Ekinshisi, "háreketsheń" uzatilatuǵın, bioximiyalıq protseslerde koshıp otetuǵın energiya esaplanadı. Bul energiya elektronlar qozǵalıwına hám háreketlenıwıne tiykarlanǵan bolıp, beloklar, nuklein kislotalar hám tırı organoidlardıń basqa komponentlerı quramına kırıwı korsetılgen.
Házırgı zaman teoriyalıq - ámeliy bioximiya hám fiziologiya judá joqarı dárejede rawajlanǵan hámde biologiyalıq protseslerde energiyanıń toplanıwı hám migratsiyasin judá shúqir uyrenıwge baǵarlanǵan bolıp, termodinamika nızamları járdemınde tiykarlanǵan tusınikler menen shegaralanbaydı. Ásirese, molekulyar struktura hám energiyanıń ozgerıwı siyaqli protseslerdı uyrenıwde fizika hám ximiyanıń zamanagoy usullarınan paydalanıw ulken áhmiyetge iye. Organizmlerdıń bioenergetikalıq mashqalaların, sonıń menen bırge, ximiyalıq energiyanıń jumısǵa aylanıw mexanizmlerin uyrenıw bul protseslerdı submolekulyarlıq sheńberde korıp shıǵıw talap etıledı, bunda kvant fizikası hám ximiya nızamlıqları kushge kıredı, yaǵniy bioenergetika biologiyalıq wazıypalardı sheshıw úshin zamanagoy fizikalıq - ximiyalıq usıllardan paydalanıp jumıs koredı. Bioenergetika tarawındaǵı barlıq izertlewler tirishilik hádiyselerıne fizika hám ximiya nızamlıqların, organizmde energiya ózgerıslerıne bolsa termodinamikanıń tiykarǵı nızamlıqların aytıwǵa boladı, degen ilmiy koz qarasǵa tiykarlanadı.
Bioenergetikanıń keyingi jıllarda qolǵa kırıtgen tiykarǵı jetıskenlıklerınen bırı barlıq tırı organizmlerde - mikroorganizmlerden tartıp adamǵa shekem - energetikalıq protseslerdıń negizinen bır qiyli ekenlıgınıń anıqlanǵanı esaplanadı. Energiyanı háreketsheń formada, biologıyalıq tárepden ózlestırıletuǵın formada toplaytuǵın zatlar hám sonday energiya toplanıwına alıp keletuǵın protsesler de barlıq ósımlık hám háywanat álemi úshın ulıwma, bır qiyli ekenlıgı anıqlandı.