Universiteti tabiyattaniw

AMF, ADF hám ATF lerdiń qurilis formulalari.
ATFdıń tarqalıwı nátiyjesınde 8-10 kkal/mol energiya ajralıp shıǵadı. Kletkalardaǵı:
+H3PO4
ADF → ATF
←
–H3PO4
O
║
Ózgerısler fosforil gruppasınıń -O-P-O – koshırılıw jolı menen ju`z
│
OH
beredı. Bul reaksiyalarda adenilatkinaza fermentlerı qatnasadı. Óz náwbetınde ol reaksiyalardıń aktivlıgı temperatura, ph, Mg+2 ionlardıń kontsentratsiyasına, ATF, ADF hám erkin fosfor muǵdarlarına baylanıslı bolıp, ATF gidrolizi nátiyjesınde energiya muǵdarı -4 den -5 kkal/molǵa shekem ózgerıwı mumkin. Gidroliz energiyasınıń andaza dárejesı - 7,3 kkal/mol.
Tırı kletkalarda eń áhmiyetlı energiya deregı oksidativ fosforlanıw esaplanadı. Geterotrof organizmlerdıń kletkalarında bır molekula glyukozanıń CO2 hám H2O ǵa shekem tarqalıw protsesındegı glikolizde 2 molekula onımlı ATF hám 2molekula qaytarılǵan NAD.H2 payda boladı. Hár bır molekula NAD.H2 nıń ajralatuǵın ximiyalıq energiyası da u`sh ATF energiyasına teń. Solay etıp, glikoliz protsesınde ajralatuǵın energiyanıń ulıwma muǵdarı 8 molekula ATF ge teń boladı. Oksidlanıw protsesınıń ekınshı – aerob basqıshındaǵı energiyanıń muǵdarı 30 molekula ATF ǵa teń boladı. Ulıwma bır molekula glyukozanıń oksidlanıw protsesınde 38 molekula ATF payda boladı. Organikalıq zatlar oksidlanıwınıń pentozomonofosfat siklında 36 molekula ATF payda boladı.
Kletkalarda ATF gidrolizi - tirishilik protsesler u`shın energiya deregı esaplanadı: háreketler, zatlardıń aktiv transportı, biosintezlar hám basqalar.
Energiyaniń qayta ózgertiriliwi. Belgili, aziq zatlariniń ximiyalıq potensiali (energiyası) molekulalar hám atomlar ortasinda bar bólǵan kovalent hám makroergik baylanislarda toplanǵan. Misali, beloklar quramindaǵi peptid baylanislari yamasa efir baylanislari gidrolizlanǵanda bir molekula zat esabina ~3000 kkal energiya ajralip shiǵadi. Glyukoza quramindaǵi C, H hám O atomlari órtasindaǵi baylanislarda bolsa bir molekula esabina, 686000 kkal potensial energiya toplanǵan bolip, ol glyukozaniń oksidleniw protsesinde ajralip shiǵadi.
Áne sol energiya Ósimlik kletkalarinda da, haywan kletkalarindaǵi siyaqli, sol waqitta emes, al, baǵanama – baǵana ámelge asatuǵin, oksidoreduktazalar qatnasinda keshetuǵin, fermentativ reaksiyalar dawamında ajralip shiǵadi.
Aziq zatlariniń oksidleniwi nátiyjesinde (ekzergonik reaksiyalarda) ajralip shiǵatuǵin energiyaniń tek bir bolimiǵana jillilıq tárzinde ajraladi, qalǵan bolimi bolsa, jańadan sintezlengen zatlar quramina otip ximiyalıq energiyasına aylanadi. Bul energiya esabina, kletka bir qatar jumislardi atqaradi:
a) ximiyalıq jumis – jańa molekulalardiń (belok, uglevod hám maylar) sintezi:
b) mexanikalıq jumis – (kletkaniń bóliniwi, bulshiq et qisqarwi);
c) osmotikalıq jumis – zatlardiń osmotikalıq yamasa ion gradientine qarsi baǵdarda aktiv tasiliwi;
e) elektr jumis – membrana elektr potensiallari parqiniń payda boliwi hám uslap turiliwi;
f) sekretsiya – h`ar qiyli kletka shirelerniń ajratiliwi;
j) biominessentsiya – suwiq jaqtilıq nuriniń tarqatiliwi.
Joqarida sanap otilgenlerden tek, “a” tip reaksiyalarda, aziq zatlar energiyası ximiyalıq baylanislar energiyasına aylanadi, qalǵanlari bolsa energiyaniń basqa turlerine aylanadi.
Tiri organizmlerde ámelge asatuǵin energiya almasiniw protseslerinde adenilat sistemasi oraylıq orindi iyeleydi. ATF – termodinamik biyqarar birikpe bolip, ol, ADF yamasa AMF payda qiliw joli menen gidrolizlenedi.
ATF molekulasindaǵi pirofosfat baylanislari (fosfoangidrid) ADF menen H3PO4 birigiwi nátiyjesinde payda boladi. Bunday fosforlaniw reaksiyasi xloroplastlar, mitoxondriyalardiń ishki membranalarinda hám ayrim bir bakteriyalar sitoplazmatikalıq membranalarinda ámelge asadi.
AMF ni ADF ǵa aylaniwi, fosforil -P-O- gruppasiniń ATF dan AMF ǵa koshiriliwi joli menen ámelge asadi. Bul reaksiyani barlıq kletkalarda u`shraytuǵin, adenilatkinaza fermenti katalizleydi. Metsler sxemasina qarab AMF niń ATF ǵa aylaniwi tomendegishe korsetiledi: