Uot 339. 9: 330. 15: 338. 47 XƏZƏr höVZƏSİ regionunun

4.5.Həştərxan sammiti və onun nəticələrinin dəyərləndirilməsi

Həştərxan sammitidə imzalanan memoranduma görə tərəflərin 15 dəniz mili həddində sahilyanı dəniz məkanı və ona bitişik 10 dəniz mili ərazidə su-bioloji resurslardan istifadə üzərində suverenliyi təsbit olunur. Yəni ölkələr 25 dəniz mili hüdudunda ehtiyatlardan istifadə hüququ alırlar. Bu hüdudlardan kənar su səthi ümumi istifadədədir. Bunlardan əlavə, sənədə “tərəflərin yeraltı və digər hüquqi fəaliyyət üçün suveren hüquqlarının reallaşması məqsədilə Xəzərin dibinin və ehtiyatlarının hamı tərəfindən qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normaları və prinsipləri əsasında bölünməsi” ehtiva olunur.

Bütün bunlara Xəzərsahili ölkələrin dövlət başçıları öz çıxışlarında, verdikləri bəyanatlarda bu və ya digər dərəcədə münasibət bildirmişlər.

Sammitdə çıxış edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Xəzər dənizi nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı üzrə bir sıra beynəlxalq və regional layihələrdə əlaqələndirici elementdir. Biz Bakı Sammitində qəbul edilmiş uzlaşdırılmış qərara sadiqliyimizi təsdiqləyərək, sahilyanı dövlətin suverenliyinin şamil edildiyi su məkanı da daxil olmaqla 25 dəniz mili ölçüsünü əsas götürərək milli zonanın eninin müvafiq şəkildə razılaşdırılmasına tərəfdarıq. Biz dənizin dibinin həmhüdud sahələrinin bölgüsündə əsas norma kimi hamılıqla tanınmış orta xətt prinsipini toxunulmaz hesab edir, dənizçilik, Xəzər dənizindən digər dənizlərə sərbəst gediş-gəliş və tranzit məsələlərinə böyük əhəmiyyət veririk” [16].

İran İslam Respublikasının Prezidenti Həsən Ruhani Xəzərin bioloji resurslarından istifadə ilə yanaşı, Xəzərətrafı ərazilərdə turizmin inkişafı, dəniz gəmiçiliyinin genişləndirilməsi və bütövlükdə Xəzər dənizinin imkanlarından istifadədə sahil ölkələrinin birgə investisiya qoyuluşunun əhəmiyyətinə diqqəti çəkmişdir.

Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev Xəzəryanı ölkələrin bu sammitdə mühüm irəliləyişə nail olunduğunu, nəqliyyat, dəmir yolu və digər sahələrdə birgə layihələrin reallaşdırılmasının vacibliyini söyləyərək Xəzəryanı ölkələrin azad ticarət zonasının yaradılması təklifini irəli sürmüşdür.

Türkmənistan Prezidenti Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Xəzərdə nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi, burada regional logistika mərkəzinin yaradılması üçün əlverişli imkanların olduğunu diqqətə çatdırmışdır.

Keçirilən sammitin qəbul olunmuş bəyanatında ilk dəfə olaraq Xəzərin hüquqi statusu barədə gələcək razılaşmaların əksini tapdığnı bildərən Rusiya prezidenti Vladimir Putin isə söyləmişdir: “Ən əsası, birgə siyasi bəyanat barədə razılığa gəlmişik və bu bəyanatda Xəzərdə beştərəfli əməkdaşlığın əsas prinsipləri qeyd olunub. Əldə olunmuş razılaşmalar bütün ölkələrin uzunmüddətli maraqlarına cavab verir” [19].

Bununla belə, Həştərxan görüşü də Xəzərin əzəli sektorlara bölünmüş vəziyyətdə qalması ilə sonunclanmışdır. Xəzəryanı dövlətlər əvvəl olduğu kimi, yenə də qərarları konsensus üzrə qəbul edəcəklər. Burada hər bir dövlətə məxsus 25 millik zona qərarına isə əslində uzun illər dənizdə əksər imtiyazlara və potensiala tək sahib olan Rusiyanın hüquqlarna daha çox məhdudiyyət gətirmişdir. Bələ ki, bu dövlətin gəmiləri də Xəzərin istənilən sahilində lövbər sala bilməz. Eyni zamanda, burada ekoloji mülahizələrlə kəmərlərin Xəzərin səthi ilə keçməsinin qarşısının alınması da mümkün olmamışdır. Bunun əvəzində belə razılığa gəlinmişdir ki, Xəzərdə hər hansı bir fəsadla mübarizə sahilyanı dövlətlər tərəfindən birgə aparılacaq.