Я. М. Бядялов А. М. Аьайев с. Ж. Таьызадя

Beynəlxalq daşınmalar haqqında beynəlxalq razılaşmalar və konvensiyalar.Beynəlxalq ticarətdə əmtəələri(yüklərin) nəql edilməsi kifayət qədər mürəkkəb və bahalı proseduradır.Nəql olunan yüklərlə bağlı risklərin baş verməsi ehtimalı çoxdur.Belə ki, bu yüklər dənizləri-okeanları keçir,min kilometrlərlə yol qət edir, bir neçə dəfə bir nəqliyyat vasitəsindən digərinə yüklənir. Bütün bunlar beynəlxalq ticarətdə yüklərin nəql edilməsinin razılaşdırılmış şərtlərinin işlənilməsi zərurətini irəli sürür.

Beynəlxalq nəqliyyat əlaqələrinin beynəlxalq-hüquq reqlamenti kifayət qədər çoxdan məlumdur.Beynəlxalq razılaşmalara doğru ilk addım XVII-XVIII əsrlərdə yüklərin ümumi daşınması qaydaları və sığortalanması barəsində atılıb.Lakin bu səylər dağınıq şəkildə olduğundan çox vaxt uğursuzluqla nəticələnirdi. Möhkəm, sistematik və ümumi qəbul edilmiş danışıqlar və konvensiyalar yalnız XIX əsrin sonunda öz təsdiqini tapdı.Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dərinləşməsi və inkişafının ölçüsü ilə bağlı olaraq yükdaşıma proseslərinin beynəlxalq norma və razılaşma prinsiplərinə olan tələbatı artdı.

Dəniz nəqliyyatının həm əvvəllər, həm də müasir dövrdə xarici ticarət yüklərinin daşınmasında əsas nəqliyyat növü olaraq, qaldığına görə beynəlxalq razılaşmalar və konvensiyalar başlıca olaraq dəniz yolu ilə nəqletməni həyata keçirilməsi çərtlərindən ibarətdir.Beynəlxalq xarakterli müqavilə və razılaşmalardan ayrı ayrıları XVIII əsrin ən iri dəniz dövlətlərinə aid idi. Ən əhəmiyyətli beynəlxalq razılaşmalar XX əsrə aiddir.Məsələn, I dünya müharibəsindən sonra Versal sülh müqaviləsinin hazırlanması və reallaşdırılması prosesində dəniz daşımalarının standartlaşdırılmış qaydalarının yaradılması zərurətinə xüsusi diqqət verilmişdir. Dənizdə yük daşımalarının Haaqa qaydaları adını alan razılaşma 1921-ci ildə yarandı.Burada tərəflərin yük göndərənlərin, daşıyanların və yük alanların məsuliyyətinin parametrləri dəqiq müəyyənləşdirilmişdir.1924-cü ildə konsament haqqında Brüssel konvensiyası konsamenti nəql olunan yükün ötürülməsi prosesində tərəflərin hüquqi münasibətlərini əks etdirən əsas sənəd kimi müəyyən etdi.

BMT-nin himayəsi altında 1950-60-cı illərdə daşıma proseslərini reqlamentləşdirən bir çox beynəlxalq-hüquqi aktların təkmilləşdirilməsi və yeniləşdirilməsi üzrə böyük işlər həyata keçirdi.1970-ci illərin əvvəllərində dəniz daşımalarında hər şeyi əhatə eən qaydaların yaradılması üzrə işə başlanıldı.1978-ci ildə Hamburq qaydası adını almış beynəlxalq konvensiya qəbul olundu. 1992-ci ildə o qüvvəyə mindi. Bu dəniz daşınmalarında iştirak edən ölkələrin prinsiplərini müəyyən edən əsas beynəlxalq-hüquqi sənəddir. Bir qədər əvvəl, 1974-cü ildə dənizdə sərnişin daşımaları haqqında Afina deklarasiyası imzalanmışdı ki, o da 1978-ci ildə qəbul olundu.

Dəmiryolu ilə daşımaların beynəlxalq tənzimlənməsi də qədim dövrlə bağlıdır.Dəmir yolu ilə xarici ticarət daşımalarının şərtlərini tənzimləyən I beynəlxalq konvensiya 1886-cı ildə 6 Avropa dövləti tərəfindən Bern şəhərində imzalanmışdır.Sonralar bu konvensiyaya yenidən baxılmışdır.XX əsrin I yarısında Avropanın demək olar ki,bütün ölkələri bu konvensiyaya qoşuldular.1970-ci ildə BMT çərçivəsində Bern konvensiyasının bazası əsasında beynəlxalq dəmiryolu ilə daşımalar haqqında Beynəlxalq konvensiya hazırlandı və 1980-cı ildə qəbul olundu(KOTİF). Qeyd edək ki, elə həmin il KOTİF –in fəaliyyətinə beynəlxalq qarışıq daşımalar haqqında BMT-nin konvensiya qarıçıq daşımalarda iştirak edənlərin hüquqi münasibətlərini möhkəmləndirdi, daşıyıcıların, məsuliyyəti üzrə vahid sistemi formalaşdırdı, yüklərin konteynerlərə yüklənməsi və ondan boşaldılması qaydalarını inifikasiya(vahid şəklə saldı) və təsdiq etdi, nəqliyyat sənədinin yeni vahid formasını(CT-document) təsdiq etdi.