“yeni TÜRKİYE”Yİ kuracak zafer iÇİn beşERİ ve mali kaynaklarin yönetiMİ

Harp Encümeni Fevkalâdesinin teşkiline dair Kanun Lâyihası’nın tam metni için bkz. BMM GCZ, İ: 135 (27 Aralık 1921)

63^ BMM GCZ, İ: 135 (27 Aralık 1921)

64^ Kâzım Karabekir Paşa’nın 18 Şubat 1922 tarihli teklifi ile Mustafa Kemal Paşa’nın 4 Mart 1922 tarihli cevabı için bkz. Karabekir 1, s.1180-1182

65^ BMM ZC, C: 21, İ: 70 (8 Temmuz 1922)

66^ Görüşmeler 20 Eylül, 22 Eylül ve 23 Eylül tarihlerinde dört oturum halinde gerçekleştirilmiştir.

67^ Şimşir IV (22 Eylül 1922)

68^ Şimşir (20 Eylül 1922, 23 Eylül 1922)

69^ 27 Eylül 1922 günü Çanakkale’deki (tarafsız bölgedeki) Türk birliklerine Mudanya askeri konferansının toplanacağından bulundukları yerde durmaları emri verilmiştir. Aynı gün, İngiliz Genelkurmay Başkanı, Kabine toplantısı öncesi gerçekleşen dar katılımlı toplantıda, Çanakkale'de en fazla iki-üç hafta dayanılabileceğini ve bu nedenle İngiliz ve Türk kuvvetlerinin birlikte tarafsız bölgeden çekilmelerini önermiştir. 26 Eylül’de verilen ültimatom 28 Eylül’de geri çekilmiştir. 28 Eylül’de, General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına çektiği telgrafta, Trakya kıyılarının Yarımca-Karabiga arasının tarafsız bölge olmadığını, bu nedenle geçişlerde bir hukuksuzluk bulunmadığını ve önlemenin sorun olduğunu bildirecektir.

70^ Yunanistan’daki askeri hükümetler için bkz. http://list-of-prime-ministers-of-greece.co.tv/

71^ İhtilâl Hükümetlerinin Anadolu’daki işgal konusunda diretmemelerinin arkasında Venizelos’un tutumu da belirleyici olmuş olabilir. Eski Yunanistan Başbakanı Venizelos, Mudanya Konferansı’nın başladığı 3 Ekim günü Paris'ten Atina'daki İhtilâl Hükümetine gönderdiği telgrafta, düşmanca tavırların Yunanistan'ı daha da yalnızlaştıracağını ve Mudanya Konferansı'na katılmaları gerektiğini söylemiş; barış konferansı karar verinceye kadar Doğu Trakya'yı boşaltmalarını istemiştir.

72^ Mudanya Ateşkes Anlaşması’yla ilgili bölümün yazımında öncelikle Meclis gizli celse zabıtları ile Zeki Sarıhan’ın Kurtuluş Savaşı Günlüğü’nden faydalanılmıştır. Bu kaynaklar dışında Ali Türkgeldi’nin çalışması da dikkat çekicidir. Söz konusu çalışma için bkz. Ali Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948.

73^ Baskın Oran, “Mudanya Silah Bırakışması”, Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s. 214.

74^ Baskın Oran, “Mudanya Silah Bırakışması”, aA.g.e., s.213

75^ Makale bütünlüğü içinde önemli görülen maddelere yer verilmiş; bazı maddeler de aynı amaç doğrultusunda kısaltılmıştır. Anlaşmanın tam metni için bkz. BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse (11 Ekim 1922); “1922 Mudanya Silah Bırakışımı Sözleşmesi”, Türk Tarih Kurumu, http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=272 (19 Aralık 2011); İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1983, s. 61-66.

76^ BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922).

77^ BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922), s. 270.

78^ KSG (19 Ekim 1922). Refet Paşa’nın hâkimiyeti milliyeyi vurgulayan sözlerinin sınırını 25 Ekim’deki demeci çizmiştir. Demeçte, Refet Paşa, barıştan sonra da Büyük Millet Meclisi'nin kurduğu idarenin geçerli olacağını, hilafetin kutsal ve Osmanlı ailesine ait olduğunu, cumhuriyeti hiçbir zaman düşünmediklerini, hakimiyetin milletin olduğunu, idare usulünün Sovyetizmden bambaşka olduğunu, sermayeye hürmet edildiğini ve ihtiyaç olduğunu söylemiştir.

79^ KSG; BCA: 30..10.0.0/204.392..25./24522 (19 Ekim 1922).

80^ Tevfik Paşa’nın 17 Ekim ve 22 Ekim 1922 tarihli telgrafları için bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922).

81^ Tevfik Paşa’nın 29 Ekim 1922 tarihli telgrafı için bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922), s. 269, 270.

82^ Telgraf ve müzakelere için bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922)

83^ BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922), s.277

84^ BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922), s.293

85^ BMM ZC, C: 24, İ: 130, Birinci Celse (1 Kasım 1922), s.304

86^ BMM ZC, C: 24, İ: 130, Birinci Celse (1 Kasım 1922), s.304-305

87^ BMM ZC, C: 24, İ: 130, Birinci Celse (1 Kasım 1922), s.304-305

88^ 6 Kasım 1922 tarihli Meclis oturumunda, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, “Saltanatı Milliye diye bir şey demedik. … böyle bir şey yoktur.”; Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey, “Böyle bir Saltanatı Milliye ilan etmedik. Saltanatı Milliyeyi kabul ettikten sonra Padişaha ne olmuştur? Böyle bir şey kabul edilmemiştir.”; Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, “Saltanatı Milliye yoktur. Hâkimiyeti Milliye vardır.” demiştir. Bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 133, Birinci Celse (6 Kasım 1922).

89^ Baskın Oran, “Lausanne Barış Antlaşması”, Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Cilt I: 1919-1980, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s. 215; KSG (27 Ekim 1922)

90^ 3 Kasım’da da Heyeti Umumiye’de Heyeti Murahhasanın Lozan'da takip edeceği hattı hareket müzakere edilmiştir. Konferansın silahla kazanılan istiklâl harbinin tamama erdirilip erdirilemeyeceği müzakere edilmiştir. Özellikle Misakı Milli, Güney sınırı (Ankara Anlaşması’yla belirlenen Suriye ve Irak sınırı), Kürt meselesi (ırki akalliyetler başlığı altında), düyunu umumiye (Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye payına düşen borçlar, faizi, Türkiye dışında kalan bölgelerin borçları, Türkiye dışında kalan bölgelerdeki toprak mülkiyeti sorunları - Evkâfı İslamiye) gündeme getirilmiştir. BMM ZC, C: 24, İ: 132, Üçüncü Celse (3 Kasım 1922).

91^ İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları, Cilt I (1920-1945), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, s. 69’dan aktaran Baskın Oran, a.g.e., s.216

92^ Bilâl Şimşir (der), Lozan Telgrafları I (1922-1923), Ankara, 1990, s.xiv’den aktaran Baskın Oran, a.g.e., s. 217

93^ Baskın Oran, a.g.e., s.220

94^ Baskın Oran, a.g.e., s.218

95^ Baskın Oran, a.g.e., s.218-219

96^ İngiltere aslen petrol olması nedeniyle Musul ve donanması açısından önemli olduğu için Boğazlarla ilgileniyordu. Fransa, Düyunu Umumiye alacaklarının büyük oranda Fransız vatandaşı olması nedeniyle Osmanlı borçları sorunuyla alakâdardı. İtalya, Müttefik Devletler içinde en eski kapitülasyoncu devlet (Venedik ve Ceneviz üzerinden) olması nedeniyle kapitülasyonlar ve imtiyazlar sorununa bakıyordu. Baskın Oran, a.g.e., s. 219. İngiltere’nin savaşta en önemli müttefiki olan Yunanistan’a bir borcu olduğu da anlaşılmaktadır. Bu nedenle, azınlık ve uyrukluluk meselelerini de kendisi çözmek istemiştir.

97^ Lozan Konferansı’nın ilk dönem tartışmaları ve Meclise yansımaları için bkz. BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse (21 Kasım 1922); BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse (29 Kasım 1922); BMM ZC, C: 25, İ: 157, Birinci Celse (16 Aralık 1922); BCA: 30..10.0.0/218.472..22./400-122 (21 Aralık 1922); BMM GCZ, İ: 162, Üçüncü Celse (25 Aralık 1922); Meray

98^ Meray, 1969, s.v’teki İsmet İnönü’nün Önsöz’ünden aktaran Baskın Oran, a.g.e., s.219

99^ 1921 yılının ilk yarısında Fransa ile imzalanan Ankara Anlaşması’ndan sonra da bir tahliye süreci yaşanmıştır. 12 Ocak’ta Meclis’te Adana vilâyetiyle Gaziantep sancağında teslim alınan yerlerde idarei mülkiyenin tesis edildiğine dair Dahiliye Vekâleti Tezkeresi okunmuştur. BMM ZC, (12 Ocak 1922)

100^ Göçe Tabi Tutulanların Emvali Metrûkeleri hakkında Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde yapılan bütün düzenlemelerin orijinal ve güncelleştirilmiş metinleri ve konuyla ilgili genel bilgi için bkz. Salâhaddin Kardeş, “Tehcir” ve Emval-i Metrûke Mevzuatı, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayını, Yayın No: 2008/379, Ankara, 2008.

101^ Salâhaddin Kardeş, a.g.e., s. 9.

102^ BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922).

103^ BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922).

104^ BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922).

105^ 20 Eylül’de Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey’in cevap verdiği Salâhaddin Bey’in sual takririnde, memaliki müstahlasada Devlet teşkilatının icra ve ikmali için tehir edilmesi mümkün olmayan masrafların karşılanmasına yönelik memaliki müstahlasadan varidat cibayeti hakkında Maliye Vekâletinin ne gibi tedbirler aldığını sorulmuştu.

106^ KSG (20 Eylül 1922)

107^ Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, tamirat ve inşaat işlerinin yabancılara bırakılmasını şu sözlerle savunmuştur: "Esaslı inşaat gayet geniş bir mevzudur. Bunun için ecnebi inşaat şirketleriyle mukaveleye girmekten başka çare yoktur." Şeref Bey (Edirne), işlerin şirkete bırakılmasında idari kontrolün yeterli olacağını şöyle dile getirmiştir: "Vekâletimiz bundan sonra yapılacak şeylerin daha muntazam olması istihdafen mutlaka şirket usulünü kabul etmek lâzımgelir. ... suistimalâta mani olacak ... memleketimizde daha sıhhi evler yapılmış olacaktır. Hükümetin kontrolü altına girmiş olan bir şirkete Hükümet, umumi kontrolünü koymuş olur." BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)

108^ BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)

109^ BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)

110^ Erdal Aydoğan, “Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi’nin Günlüğünde Refet Paşa’nın İstanbul’a Gidişi, Karşılanması ve İstanbul’daki İlk Günleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s. 253-261, s. 258.

111^ İstanbul Hükümeti'nin istifası üzerine 4 Kasım 1922 tarihinde toplanan İcra Vekilleri Heyeti, Trakya'yı teslimle görevlendirilen ve İstanbul'da bulunan Refet Paşa'ya İstanbul'un idaresinin Büyük Millet Meclisi'ne geçtiğine dair yayınlanmak üzere 4/5 Kasım gecesi bir talimat yollamıştır. Söz konusu talimatname, Refet Paşa tarafından 5 Kasım 1922 tarihinde ilgili makamlara Refet Paşa'nın 1 numaralı bildirisi olarak tebliğ edilmiştir. Talimat, 5 Kasım günü Meclis’in gizli oturumunda okunmuştur. Bkz. BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse (5 Kasım 1922).

112^ 6 Kasım 1922 tarihli Meclis gizli oturumundaki müzakerelerden, talimatnamenin 4 Kasım 1922 günü verildiği ve bunun üzerine 5 Kasım 1922 tarihinde Meclis’te talimata ilişkin karar alınmak zorunda kalındığı anlaşılmaktadır. İlgili gizli oturumlar için bkz. BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse (5 Kasım 1922); BMM GCZ, İ: 133, İkinci ve Üçüncü Celseler (6 Kasım 1922).

113^ 19 Ekim’de Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey ve arkadaşları, Meclisin Ankara'dan başka bir mahalle nakli hakkındaki 115 imzalı bir takrir vereceklerdir. Takrirde, Anadolu topraklarında Yunan Ordusu mevcud olduğu sırada Meclisin Ankara'da ikametinin zaruri olduğu ifade edilmiştir. Bu zaruretin ortadan kalkması nedeniyle Meclisin daha iyi ve müsait koşullara sahip Bursa, Konya veya İzmir şehirlerinden birine naklinin gündeme alınması istenmiştir. Takririn müzakeresi Sulh Konferansı öncesi böyle bir naklin mümkün olmadığı gerekçesiyle ilerkiileriki bir tarihe tehir edilmiştir. BMM ZC, C: 24, İ: 122, Birinci Celse (19 Ekim 1922)

114^ BMM ZC, C: 24, İ: 123 (21 Ekim 1922)

115^ 1337 yılı Bütçe Kanunu, 15 Şubat 1921 tarihinde Meclis’e geldiğinde de bütçe müzakereleri yürütülmüş; ancak, bu müzakereler tamamlanarak bir Bütçe Kanunu çıkarılamamıştı.

116^ Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, YKY, İstanbul, 1981, s. 445.

117^ A.g.e., s. 446; Lozan Barış Konferansı 20 Kasım 1922 tarihinde açılmış; Konferansın ilk oturumu 21 Kasım 1922 tarihinde yapılmıştır.

118^ Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 447.

119^ BMM ZC, C: 18, İ: 19, Birinci Celse (3 Nisan 1922).

120^ Yüksek komuta kademesinde yapılan değişiklikler Komutanların Biyografileri çalışmasından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989.

121^ Sözkonusu Güney Cephesi ile Garp Cephesinin bir parçası olan Cenup (Güney) Cephesi birbirine karıştırılmamalıdır. 9 Kasım 1920 tarihinde Garp Cephesiyle birlikte kurulan Cenup Cephesi, Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) ile Antalya bölgesini kapsarken, Güney Cephesi İran sınırından Toros geçitlerine kadar olan bölgeyi kapsamaktaydı. Güney Cephesi’ne ilişkin bkz. T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009.

122^ Askeri Unvan ve Rütbe Değişiklikleri Komutanların Biyografileri çalışmasından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989.

123^ Musul Vilayeti Salnamesi, İstanbul 1330 ve İslam Ansiklopedisi, “Musul”, c. VIII, s. 744 vd.’den aktaran Zekeriya Türkmen, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1922-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 49, Cilt XVII, Mart 2001, s….

124^ Mim Kemal Öke, Musul-Kürdistan Sorunu, s.41’dan aktaran Cemal Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 40, Kasım 2007, s. 643-691, s. 645.

125^ Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), İstanbul, 1987, s.12-13.

126^ “Irak Cephesi, Bağdat Demiryolu Hattı’nın Halep-Musul-Bağdat güzergâhını takip etmesi, bu hattın Basra’ya kadar uzatılmasının planlanması, Musul’un stratejik hammadde niteliği taşıyan petrol rezervlerine sahip olması ve İngiltere’nin Anadolu’nun güneyinden yumuşak karnını tehdit etmesiyle önem kazanmıştır.”, Cemal Kemal, a.g.k., s.649. Eda, ya a.g.e ya da a.g.k kısaltması kullanmalısın. Birini tercih et, bence tümü a.g.k. olsun!

127^ Cemal Kemal, a.g.k., s. 660-661.

128^ Zekeriya Türkmen, a.g.k. s. …

129^ “İngiltere ve Fransa’nın 9-16 Mayıs 1916’da imzaladıkları Sykes-Picot Anlaşması’nda düzenlemeler içeren bu anlaşmaya göre: “‘Suriye, Lübnan ve Güney Anadolu Fransa’nın, Mezopotamya Musul dahil, Filistin ve daha güneydeki Osmanlı toprakları İngiltere’nin mandası olacaktır. İngilizler daha önce işgal ettikleri Maraş, Urfa ve Antep’i Fransızlara teslim edeceklerdir.’”; San Remo Konferansı’nda “26 Nisan 1920’de, Osmanlı İmparatorluğu’yla yapılacak barışın şartlarını şöyle tespit etmişlerdir: “‘İstanbul ve Boğazlar milletlerarası bir idareye bırakılacak, Irak ve Filistin’de İngiliz mandası, Güneydoğu Anadolu’da İtalyan ve Fransız nüfuz bölgeleri, İngilizlerin himayesinde bir Kürt özerk bölgesi kurulacak, Doğu’da altı vilayet (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Sivas) Ermenilere, İzmir’le Batı ve Doğu Trakya Yunanistan’a verilecek, kapitülasyonlardan bütün İtilaf Devletleri yararlanacaktır.’” Sevr Anlaşması’nda da, “Suriye ve Lübnan Fransa’ya, Irak (Musul dâhil) ve Filistin İngiltere’ye” bırakılmıştır. Cemal Kemal, a.g.k., s. 663, 665, 666.

130^ Zekeriya Türkmen, a.g.k.

131^ Zekeriya Türkmen, a.g.k.

132^ Uzel, s.71

133^ Zekeriya Türkmen, s.45

134^ T.C.Genelkurmay Başkanlığı, İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009, s.300

135^ Zekeriya Türkmen, a.g.k.-45’ten aktaran

136^ Zekeriya Türkmen, a.g.k.

137^ Zekeriya Türkmen, a.g.k.

138^ İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Ekler