Œзбекистон республикаси олий ва œрта

Tekshiruv savollari:

1. 
   «Sarbador» lar xarakati tugrisida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Nima uchun A.Temur bilan Amir Xusayn urtasida nizo kelib chikdi?
   
3. 
   A.Temur markazlashgan davlat kurish uchun kanday ishlarni amalga oshirdi?
   
4. 
   A.Temur davlatning ichki va tashki siyosati tugrisida suzlab bering.Amir Temur uz faoliyatida kup jang kilgan.
   
5. 
   A.Temurning mashxur xarbiy yurishlaridan kaysilarni bilasiz?
   
6. 
   A.Temur davlatida kanday solik turlari mavjud edi?
   
7. 
   A.Temurning xarbiy va siyosiy faoliyatidan ma‘lumot beruvchi kimmatli manba nima?
   
8. 
   «Temur tuzuklari» ning xozirgi kunda davlatni boshkarishdagi axamiyati tugrisida suzlab bering.
   
9. 
   O’zbekiston istiklolga erishganidan keyin A.Temurning shaxsiga bulgan munosabat tubdan uzgaranligini tushuntirib bering.
   
10. 
    YuNYeSKO tashabbusi bilan A.Temur tavalludining 660 yilligi kachon nishonlanadi?
    

8-mavzu: TURKISTONNING XONLIKLARGA BЎLINIB KYeTISHI, SABABLARI VA OQIBATLARI
Reja:
1. Mamlakatning xududiy parchalanib xonliklarga bulinishi, uning sabablari
2. Xonliklardagi ijtimoiy-siesiy va iqtisodiy axvol.
3. Ўzbek xonliklarining taraqqiyotida Yevropa mamlakatlaridan orqaga qolishi, uning sabablari.
Adabiyotlar:
8,11,24,31,33,37,64,96,102,103


Tayanch tushunchalar: SHayboniylar davrida feodal tarkoklik , xududiy parchalanish, Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari, movarounahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, ichki kurash, Buxoro davlatida Ashtarxoniylar sulolasining hukmronligi, Qo’qon xonliklardagi siyosiy parokandalik, o’zaro nizo va besamar urushlar.

Amir Temur vorislari urtasida olib borilgan feodal urushlar tuxtovchiz feodal urushlar temuriylar davlatining kuchsizlanishiga olib keldi va birin-ketin ular karamidagi davlatlar vamulklar ajralib chikib ketdi. XU asrning oxiri-XU1 asrning boshlarida Movarounnaxr xududi bir necha mustakil mulklarga bulinib ketdi. Ular iktisodiy, etnik va madaniy jixatdan bir-birlari bilan mustaxkam boglik bulsalar-da, ayrim viloyatlarning xokimlari urtasidagi uzluksiz tuknashuvlar axolining uzaro alokalariga xalakit berar edi.

Fargona, Xisor, Samarkand, Buxoro, Xorazm singari mulklar va ular atrofidagi viloyatlar aslida mustakil siesiy tuzulmalar edi va ularning xukmronlari uz kushinlarining yerlarini bosib olish payida bulib, yurishlari muvaffakiyatsiz chikkanda talon-tarj kilingan mol-mulklar bilan cheklanishardi. Uzaro feodal urushlar
nafakat Movarounnaxrning siesiy maydalashuviga, balki iktisodiy tanazzulga va axolining xaetini kashshoklashuviga olib kelardi. Movarounnaxrdagi bunday bekaror siesiy vaziyatdan Abulxayrxonning nevarasi Shayboniyxon foydalanib, boskinchilik yurishlarini amalga oshirdi.
Muxammad Shayboniy 1451 yil tugilib, xarbiy tashkilotchilik kobiliyatiga ega edi. XU asrning ikkinchi yarmida temuriylar davlatining tarkokligi kuchaygan bir davrda shimolda-Dashti Kipchokda Shayboniyxon, keyinchalik kuchmanchi uzbeklar nomini olgan, turk-mugul kabilalarni bitta davlatga birlashtirdi. Ayni paytda temuriylar bilan mugullarga karshi ittifok tuzgan bulsa-da, u uz ittifokchilarga doim sodik kolmasdan gox temuriylar, gox mugullar tomonida turib xarakatlar olib bordi. Shayboniyxon Movarounnaxrga bir necha bor xujum kildi va 1488-1504 yillarda Utror, Yassi (Turkiston), Buxoro, Samarkand xamda Fargonani asta-sekin bosib oldi. Uning yesh temuriy shaxzoda Boburga karshi olib borgan turt yillik urushi Afgonistonga kochgan Boburning maglubiyati bilan tugadi. Shundan sung 1504-1509 yillarda Shayboniyxon tinimsiz urush olib bordi va kadamba-kadam ulkan imperiya barpo etadi. Ayrim temuriylar boskinchilarga kat‘iy karshilik kўrsatdilar. Vujudga kelgan xatar shu paytgacha bir-birlariga dushman bulgan feodallarni vaktinchalik bulsa-da birlashishga olib keldi. Birok ular orasidagi bir-biriga ishonmaslik, uzaro nizo va janjallar uzbeklar uchun kulay imkoniyatlar yaratdi. Masalan, 1504 yilda Xisor viloyatining xokimi Xusravshox Shayboniyxonning yakinlashib kelaetganini eshitib, boshka temuriy shaxzodalar bilan birlashish urniga, kurkoklik kilib kochib ketdi. Natijada, u xokim-lik kilgan Janubiy Tojikiston, janubiy O’zbekiston , shimoliy Afgonistonning bir kismini uz ichiga olgan yerlar Shaybonixonning kuliga utdi. Ba‘zi shaxarlar esa jiddiy karshilik kўrsatdi. 1504 yilda Shayboniyxon Xorazmga yurish boshladi. 10 oylik ogir kamaldan keyingina 1505 yilda Urganch shaxri taslim buldi. 1506 yilda davom etgan kamaldan keyin Balx shaxri, 1507 yilda esa, deyarli urushsiz, Xirot shaxri zabt etildi. 1508 yil baxorida Shayboniyxon Jan ostonolarida temuriylarning sunggi armiyasini tor-mor keltirib ularning Urta Osiedagi barcha ildizlariga barxam beradi. Ammo uning yurishlari 1510 yilda Marv yakinida Eron shoxi Ismoil bilan tuknashuvda maglubiyatli
tugallandi.
Shayboniyxon bosib olgan ulkalarni uzining karindoshlari, uzbek kabilalarining zodagonlari, xarbiy kumondonlari urtasida taksimladi. Viloyatlarni taksimlashda shayboniy uruglari urtasidagi kelishmovchiliklar, ziddiyatlar uzbeklar davlatini zaiflashtirdi va shayboniylar keyingi janglarda birin-ketin maglubiyatga uchradilar.Xuroson, shu jumladan Turkmaniston, Xorazm, Shimoliy Afgoniston Eron shoxi Ismoil xukmronligiga utdi. Kobul xukmdori Zaxiriddin Muxammad Bobur shox Ismoilning yerdami bilan 1511 yili Xisor, Kulob, Kunduz, Badaxshon va Samarkandni egalladi. Birok temuriylarning ilgarigi yerlarini shox Ismoil madadi yerdamida birlashtira boshlagan Bobur, maxalliy axoli tomonidan kuvvatlanmadi. Shu sababli shayboniy Ubaydulla Sulton kushinlari Buxoroga yetib kelgan Bobur kushinlarini tor-mor etdi va Bobur Xisorga chekinishga majbur buldi. Gijduvon yakinidagi galabadan sung Shayboniylar Movarounnaxrda tulik xukmronlikni urnatdilar. Fakat Xorazm mustakil kolib 1511 yili Eroniy shialar xukmronligidan norozi bulgan sunniy ruxoniylar Dashti -Kipchok uzbeklardan Elbarsxonni chakirib, uzlariga xon sayladilar. Bir ozdan keyin Amudare bilan Kaspiy dengizi urtasida joylashgan va turkmanlar yashaydigan yerlar Xorazmga kushib olindi. Maglubiyat alamini boshidan kechirgan Bobur bu gal Movarounnaxrni abadiy tark etdi. U uz kushinlari bilan Xindistonni shimoliy kismini uziga buysundirdi va xozirgi Bangladesh, Pokiston, Xindistonning shimoli va Afgoniston xududida Buyuk Boburiylar saltanatiga asos soldi, bu davlat X1X asrgacha ( 300 yil) yashadi.
Movarounnaxrda yangi feodal sulolasi bulgan shayboniylar kariyb yuz yil xukmronlik kilgan kuchmanchi uzbeklar sulolasi karor topdi. Birok Shayboniyxon vafotidan sung Markaziy xukumat ancha zaiflashuvi, unga amirlar va sultonlar busunmay kuyishga olib keldi. Ayniksa, XU1 asrning 40 yillarida feodallar va sulolalar urtasida shaxarlar va yerlar uchun kurash kuchaydi.Bu esa uz navbatida kishlok xujaligi, xunarmandchilik va umuman mamlakat iktisodietining rivojlanishiga xalkait berdi. Samarkand xukmdori Abdulatifxon (1541-1552 ) bilan Buxoro xoni Ubaydullaxonning ugli Abdulazizxon (1540-1550) urtasidagi kurashni Toshkent va Sirdare buyidagi shaxarlarning xukmdori Barokxon (navruz Axmadxon) kuchaytirdi. Barokxon uz xukmronligini urnatish maksadida Movarounnaxrning boshka shaxarlariga xujum kilib turdi va natijada 1551 yilda Samarkandni bosib oldi va besh yil idora kildi.
Feodal tarkoklik kuchaygan bir paytda XU1 asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon 11( 1557-1598) taxtga davogar bulib chikdi.Uzaro feodal kelishmovchiliklardan ustalik bilan foydalanib, u kiska vakt ichida eng nufuzli uzbek kabilasi- shirin, kushchi, utarchi, kengas, besh yuz, jaloyir, major xamda musulmon ruxoniylarining kullab- kuvvatlashiga erishdi. 1557 yilda Abdullaxon 11 buxoroni egalladi va shu davrdan u amalda Buxoroda xukmronlik kila boshladi, chunki rasman oliy xokim uzini otasi Iskandarni e‘lon kilgan edi. 1583 yilda u uzini xon deb e‘lon kiladi. Abdullaxon 11 uz oldida Shayboniylar davlatini kayta tiklashni uz oldida maksad kilib kuydi va shu bois uning butun xukmronligi tinimsiz urushlar va janglarda utdi. Buning natijasida u Fargona, Shaxrisabz, Karshi, Xisor, Samarkand, Toshkent, Sayram, Turkiston, Xuroson va nixoyat 1k95 yilda Xorazmni busundiradi. Butun Movarounnaxr yana yagona xukmda, shayboniy Abdullaxon xokimiyati ostida bulib koldi. Birok, 1598 yilda Abdullaxon 11 vafot etgach, uning ugli Abdulmumin uzok vakt xokimiyatni saklab kolmadi . Xokimiyat boshka sulola vakillari kuliga utdi.
Abdullaxon 11 va uning ugli Abdulmumin Shayboniylar sulolasining barcha a‘zolarini Markaziy xokimiyatni mustaxkamlash yulida olib borgan kurashlar natijasida kirib tugatgan edilar. Shu sababli xokimiyatni boshkarishga shayboniylar sulolasidan vakil kolmadi. Vujudga kelgan vaziyatdan darxol kushni davlatlarning xukmdorlari foydalandilar. Eron shoxi Abbos 1 Xirotni va Xurosonning katta kismini bosib oldi, Balxda esa, uz noibini xukmron kilib kuydi. Kozok sultonlari shayboniylarga karashli yirik xudud-Toshkentni kulga kiritdilar. Xorazm yana mustakil bulib oldi. Undan tashkari uzaro urushlar eng yukori nufuzli barcha uruglar barxam topishga olib kelgan bulib, xech kim birovga xokimiyat sari yulni bushatib berishni istamasdi. Shu bois, feodal zadogon guruxlari Astaraxandan chikkan chingiyziylar avlodiga mansub Abdullaxon singlisiga uylangan, shu tufayli shayboniylarga karindosh xisoblangan va Buxoroda yashab turgan Jonibek Sultonni taxtga taklif kildilar. Jonibek katta ugli Dinmuxammad foydasiga taxtdan voz kechdi, ammo u Xirot yakinida safoviylar bilan bulgan jangda xalok buldi va Jonibekning ikkinchi ugli Boki Muxammad xon deb e‘lon kilindi. Shu tarika 1599 yildan boshlab Markaziy Osieda Ashtarxoniylar sulolasi (eki joniylar) xukmronligi boshlandi. Bu davrda markaziy xokimiyat amalda nomigagina, ya‘ni rasmangina mavjud bulib, xonlar, tegishli muassasalar va davlat lavozimlari xamda majburiyatlar bor ediki, lekin ularning ortida etnik va urug umumiyligi bilan boglangan feodal guruxlari, ayrim uzbek kabilalari urtasida Movarounnaxrdagi xukmronlik uchun ashaddiy kurash borardi. Imomkulixon uttiz yildan kuprok xukmronlik davrida vaktincha bulsa-da, uzaro urushlarni tuxtatishga va amirlarning mustakillikka erishish yulidagi intilishlarini susaytirishga muvaffak buldi. Birok feodal yer egaligi rivojlanib katta yerlar amirlar kuliga utib borgan sari feodal zodagonlarning axamiyati kuchayib bordi va ular markaziy xokimiyatni uncha tan olmasdilar. Masalan, Samarkand amiri Yalangtushbiy, Badaxshon xukmdori Maxmudbiy Katagon uz davrining nufuzli va siesiy xaetda muxim rol uynagan amirlardan edilar. Bu xol Imomkulixon davrida endigina boshlanib,uning vorislari xukmronligi kuchayib ketdi. Shu tufayli davlatning parchalanishi va inkirozga olib kelgan markazdan kochish kuchlari kuchayib bordi. Sunggi ashtarxoniylar vakili Abulfayzxon (1711-1747) davrida markaziy xokimiyat uz axamiyatini yana yukota bordi. Mamlakat uzini mustakil xisoblovchi viloyatlarga bulina boshladi. Mamlakatni boshkarish mangit uruglari tomonidan kullab- kuvvatlangan va feodallar orasida obruyga ega bulgan Muxammad Xakimbiy kuliga uta boshladi. Buxoro xonligining parokandaligi usha paytda uz mavkeini mustaxkamlab olgan Eron shoxi Nodir uchun kulay sharoit yaratdi va u Movarounnaxrga yana kushin tortdi. Xakimbiy tazyiki ostida Abulfayzxon Nodirshox bilan muzokaralar olib borishga rozi buldi va Buxoro xonligi Eronga karam davlatga aylandi. Ashtarxoniy Abulfayzxon mavkei pasayib,mangit urugidan chikkan Muxammad Xakimning ugli Raximbiy Buxoroda cheklanmagan xokimiyatga ega buldi. U mangitlar sulolasining asoschisi buldi va bu sulola xukmronligi 1920 yilgacha davom etdi. Shunday kilib ashtarxoniylar xamda Nodirshox impriyasi xarobalarida Kukon va Xiva xonliklari xamda Buxoro amirligidan iborat uchta yangi davlat tashkil topdi.
Shayboniylar davrida mustakil bulib olgan Xiva xonligi (1511 yil) , Abdullaxon 11 ulimidan sung va ashtarxoniylar davrida uz mustakilligini uzil-kesil karor topdirdi. Xiva xonligi kushni bulgan kalmoklar, kozoklar, Ural kazaklari bir necha marta xujum kildilar, ammo maglubiyatga uchradilar. Ayniksa Arab Muxammad davrida (1602-1623) xonlikdagi uzaro feodal urushlar kuchayadi va 1623 yilda turkmanlar yerdamida Asfandierxon (1623-1643) taxtni egalladi va turkmanlarni uziga yakinlashtirib, uzbek kabilalarini majburan chikara boshlaydi. Uning ukasi Abulgozixon (1643-1663) xukmronlik davri turkmanlar va kalmoklar kabilalariga karshi kurash bilan utdi. 1688 yilda Xiva xonligini Buxoro xoni Subxonkulixon egallab, unga uz noibi Shoniezni xon etib tayinladi. XU111 asrning birinchi yarmida Xiva xonligida uzbeklar va turkmanlar urtasidagi uzaro urushlar kuchaydi. Xon avlodlari urtasida xam taxt uchun kurash avj oldi. Natijada zaiflashib kolgan xonlik eron shoxi Nodirshox tomonidan 1740 yili egallandi va unga Toxirbek xokim etib tayinlandi. Mamlakatda feodal tarkoklikni tugatish, markaziy davlat xokimiyatini mustaxkamlash uchun kurashlar uzok davom etdi va Xivani ogir axvolga solib kuydi. 1763 yilda kungirot sulolasi xokimiyatni kulga kiritib, Muaxmmad Amin taxtga utkazildi. 1804 yilda Ertuzar rasmiy ravishda xon degan unvonga ega buldi. Uning ukasi Muxammad Raximxon (1806-1825) Xiva xonligini butunlay birlashtirdi. Buxoro bilan bulgan jangda galabaga erishadi. U davlatning Oliy Kengashini tashkil kiladi, xarbiy va solik isloxotlarini utkazadi, xonlikda bojxona va zarbxona barpo kiladi, oltin tangalar chikaradi. Shu bois mamlakatning ichki axvoli yaxshilandi, xunarmandchilik, savdo-sotik rivojlandi. Bu davrda xonlik 20 beklik va viloyatlarga bulingan edi. Ollokulixon (1825-1842), Muxammad Aminxon (1845-1855), Sayid Muxammad (1856-1864) xukmronligi davrida uzbek, kozok, va korakalpok beklarining xonlik xokimiyatiga karshi chikishlari xech tinmadi. Sayid Muxammad Raximxon 11 davrida esa, Xiva Rossiya imperiyasiga tobe buldi. Kungirotlar sulolasi xonlikni 1920 yilga kadar boshkardilar. Feodal tarkoklik va barkarorlik natijasida XU111 asrning boshida (1709) Fargona xam Buxoro xonligidan ajralib chikadi va bu yerda Kukon xonligi tuzildi. Xonlikka maxalliy minglar sulolasining vakili Shoxruxbiy asos soldi. Uning ugli Muxammad Raimbiy (1721-1740) davrida xonlik xududlari asta-sekin kengaya boradi. Abdulkarimbiy (1740-1760) davrida Kukon, Andijon, Namangan va Margilon shaxarlarida savdo va xunarmandchilik rivojlandi. Norbutabiy (1769-1800) davrida Chust, Namangan va Xujand beklari karshiliklari bostirildi.
Olimxon (1800-1809) taxtga utirgandan keyin xarbiy isloxotlar utkazildi, xonlik xududlari kengaytirildi. Xujand, Toshkent, Chimkent, Sayram, Kurama, Avlieota shaxarlari bosib olindi. Umarxon davrida (1809-1822) Turkiston atroflarida bir
kancha xarbiy istexkomlar kuriladi. Yangikurgon, Julek, Okmachit, Kumushkurgon va boshkalar shular jumlasidandir. Muxammad Alixon (1822-1842) davrida xonning ichki dushmanlari, unga karshi kayfiyatdagi feodallar va ruxoniylar oshkora bosh kutarib, Buxoro amiri Nasrullodan yerdam suraydilar. 1840 yili Kukon va Buxoro urtasidagi urush Muxammad Alixonning maglubiyati bilan tugaydi. 1842 yili kuzgolon kutarilib, Buxoro noibi agdarildi va taxtga Olimxonning jiyani Sheralixon utkazildi. U Kukon chegarasini mudofaa devori bilan mustaxkamlaydi. Lekin Sheralixondan norozi bulgan guruxlar, uni uldirib, taxtga Olimxonning ugli Murodni xon kilib kutaradilar. Birok, kup utmay u xam uldirilib Sheralixonning ugli Xudoerxon taxtga utkaziladi. Shundan keyin xam xokimiyat uchun kurash tuxtamadi. 1845-1858 yillarda Xudoerxon birinchi marta xonlik kiladi, aslida xokimiyat uning kaynotasi Musulmonkulning kulida edi. 1858-1862 yillarda Sheralixoning ugli Mallaxon, 1862 yilda Shoxmurodxon, 1862-1863 yillarda yana Xudoerxon, 1863-1864 yillar Mallaxonning ugli sulton Saidxon Kukonga xonlik kilishdi. 1865 yilda yana, uchinchi bor, Xudoerxon Buxoro amiri Muzaffar yerdamida Kukon taxtini egallashga muvaffak buldi va Kukonning sungi xoni bulib koldi.
Buxoro amirligida mangitlar sulolasining asosichisi Muxamad Raximbiy (1747-1758) uzini markazlashtirish siesatini savdo va yer egaligi bilan alokador bulgan feodallar manfaatiga mos ravishda amalga oshirdi. U oldin viloyatlarda xokimlik kilgan yirik yer egalarini, kabila boshliklarini egallab turgan lavozimdan chetlashtirdi va ularning urniga uz karinidoshlari xamda kuyi tabakalardan chikkan amaldorlarni kuydi. Bu ishlar xammasi katta kiynchiliklar bilan amalga oshirilgan edi.
Donielbiy (1758-1785) xukmronligi davrida juda kuplab galaenlar bulib turdi va u xokimiyatni uz ugli Shoxmurodga (1785-1800) topshirishga majbur buldi. Shoxmurod davrida amirlik davlat apparatini mustaxkamladi. Amir uz atrofida ishonchli kishilarni tuplaydi, viloyatlarga uziga sodik bulgan odamlarni kuyadi. Mamlakatda pul isloxotini utkazib, tanga chikaradi. Savdoning rivojlanishiga katta axamiyat beradi, dexkonchilik ishlari yulga kuyiladi. Maschit va madrasalar kurishga e‘tibor beriladi. Ammo amir Xaydar (1800-1826) zamonida feodal tarkoklik va uzaro urushlar davom etdi. Amir Xiva, Kukon xonliklari va Shaxrisabz bekligiga karshi tinimsiz urushlar olib bordi. Uning siesatiga karshilik kursatganlar kattik jazolandi. Xaydar 1821-1826 yillari Kattakurgon, Yangikurgon,SHelek shaxarlarida xalk kuzgonlonlarini aevsiz ravishda bostiradi. Uning vorisi amir Nasrullo(1826-1860) xokimiyatni mustaxkamlash, feodal tarkoklikka yul kuymaslik maksadida tinimsiz kurashadi. Shaxrisabz va Kitobga 20 yil mobaynida 32 marta yurish kilib, uzining mamlakati yaxlitligini tiklashga xarakat kiladi. U kushni Kukon va Xiva xonliklariga nisbatan xam uz xukmronligini kengaytirishga intildi va ular bilan uzluksiz urush olib bordi. Amirlik va xonliklar urtasidagi uzaro kurashlar, chor Rossiyasi xarbiy kuchlarining bostirib kirishiga kulay imkoniyat yaratib berdi. Uz siesiy tuzilishiga kura xonliklar bir xil edi. Buxoroda amir, Xiva va Kukonda xon davlat tepasida turar, ularning xar bir xarakati xech kanday konun bilan cheklanmagan mutloka xokim edilar. Buxoroda amir xuzurida ijroiya xokimiyatni saroy a‘enlari bajargan kushbegi, bosh vazir, kuyi kushbegi-moliyaviy ishlarni boshkargan, tupchiboshi- lashkar boshligi, miroxurboshi- bosh xazinachi, bakovul boshi- oshxona nazoratchisi, yasovulboshi- faromoyishlarni yetkazuvchi, kozi kalon- bosh sudya va xakoza. Xiva va Kukonda xam ma‘muriy boshkaruv tarkiban shunday tuzulgan. Ayrim mansablarning atalishi bir xil bulsa-da, xukukiy mavei boshkacharok bulgan. Maxalliy boshkaruv viloyat beklari tomonidan amalga oshirilgan. Amlokdorlar davlat soliklarini oksokollar, aminlar (solik yiguvchilar), miroblar va boshkalar orkali undirishgan. Kishlok joylarida xokimiyat dorugalarga berilgan, shaxarlarni esa xokimlar, ularning yerdamchilari yuzboshi va kadxudolar boshkargan. Osoyishtalikni saklash mirshablar kulida, Kukonda esa kurboshilar zimmasida edi. Xar uchala xonlikda sud ishlari shariat peshvolari kulida edi. Xukuk-tartib masalasi bilan kozilar, muftilar, raislar, muxtasiblar bajarishgan. Amir yeki xon aralashmaydigan darajadagi sudlov ishlarga shariat-panox deb nom olgan kozi-kalon raxbarlik kilardi.
Xonliklarning asosiy boyligi yer xisoblanar edi, chunki daromad asosan dexkonchilik tufayli kelardi. Barcha yer shartga kura davlatga, ya‘ni xonga yeki amirga karashli bulib, axoliga foydalanish uchun turli shartlar bilan berilar edi. Yer mulklari asosan kuyidagilardan iborat bulgan: 1. davlatga karashli amloki-podshoxiy, amloki sultoniy deb nomlangan yerlar. 2. xon (amir) tomonidan aloxida xizmati uchun bulib berilgan xususiy mulk yerlar. 3. masjid, mozor, xonako, madrasalarga ajratilgan, umuman ruxoniylarga berilgan vakf yerlar. Dexkonlar ana shu mulk egalaridan yerlarni ijaraga olib ishlardilar va juda katta mikdorda soliklar tulardilar. Boshka xonliklarga nisbatan Kukonda yellanma ishchi kuchi kuprok kullanilgan. Xiva xonligida yerlarning kup kismi (kariyb yarmi) xon va uning karindoshlariga tegishli bulgan. Uchala xonlikdan kisman kishlok jamoa yerlari bulib, usha yerlardan foydalanish kishlok oksokollari nazoratida edi. Dexkonlarning yarim karam , nochor va kashshok xolati, natural xujaligi va ajralib kolgan turmush tarzi mavjud feodal tuzumning asosiy negizi xisoblanardi. Bu esa dexkonlarning tula-tukis maxalliy va markaziy xukmdorlarga tobelikni ta‘minlab berardi. Dexkonlar uz xaetlari yer va suv bilan chambarchas boglik ekanligini yaxshi tushingan xolda irrigatsiya ishlarini amalga oshirishda doimo faol katnashib keldilar,bu esa xaet negizi bulgan sugorilaetgan dexkonchilikni saklab kolish imkonini berdi. Birok xonliklarda sugorish inshootlari kurilishi, suv xujalik tadbirlari mexnatkash xalk evaziga oshirildi. Kanallar kurilishiga erkak axoli ommaviy safarbar kilinar edi. Baland joylarga chigirlar yerdamida suv chikarilgan. Dexkonchilikda ularning axamiyati katta edi. Xonliklarning xazinasiga kelaetgan daromadning asosiy kismi dexkonchilikdan tushaetgan solik xisobida buldi. Dexkonchilikda asosan boshokli ekinlar yetishtirishga jiddiy e‘tibor karatilgan edi. Xar uchala xonliklardagi xonlik tizimi bir xilda bulib, u axolini iktisodiy jixatdan kashshoklashuvga olib kelar edi. Solikning asosiy turi xiroj edi. Xiroj xosilning ma‘lum kismi natural xolda, ya‘ni maxsulot bilan tuplanaetgan solik turi xisoblanardi. X1X asr boshlarida shaxar va shaxar atrofi yerlaridan xirojning ma‘lum kismi pul kurinishda undirilar edi. Undan tashkari bog yeki poliz ekinlaridan tanob puli, bedazorlardan-alaf puli, chorva mollari va mol- mulkdan zakot, kush puli, doruga, dallali, boj kabi kuplab soliklar bor edi. Masalan, Xiva xonligida turli solik , majburiyat va ulponlarning 25 ga yakin turi bor edi. Ayrim amaldorlarning suiste‘mollari solik zulmi yukini yanada ogirlashtirar edi va xalk noroziligi kuchayishiga sabab bulardi. Xususan, amir Nasrullo xukmronligi davrida Shaxrisabz va Kitob bekliklarida axolining kupchilik tabakalari uning solik siesatiga karshilik kursatib, solik yiguvchilarni xaydab yeki uldirib yuborgan edilar. Bu xalk xarakatini amir Nasrullo katta kiyinchilik bilan bostirgan edi. Axoli zimmasiga tayinlangan soliklardan kat‘iy nazar, kal‘alar, sugorish kanallari, kupriklar va boshka jamoa kurilishlari majburiyat sifatida yuklatilgan edi. Tabiyki, bularning xammasi xonliklar iktisodietiga juda ogir ta‘sir kursatardi: xujaliklar tushkunlikka uchrar, dexkonlar va mayda xunarmandlar xonavayron bular edi.
Uzbek xonliklarining tuzilishi negizida urug-kabilachilik yetardi ya‘ni bir etnik guruxning boshkasidan keyin kelish yuli bilan tuzulganligini bildiradi. Ushbu xonliklardagi urug-kabila birlashmalari barkaror xujalik siesati va ma‘muriy birliklar bulib, bu xolat uzaro kelishmovchilik ziddiyatlarini keltirib chikarar, bu esa, uz navbatida xonliklarning iktisodiy, ijtimoiy va boshka tomonlarini zaiflashtirardi.
Utmish ajdodlarimizning tarixiy tarakkiet yuliga nazar tashlaetgan bulsak, Markaziy Osie xududida yashab kelgan turk zodagonlari va boylari kadimdan davlat, mol-mulk, boylik talashib, uzaro urushlar, kirginlar kilib, bir-birlarining tinkalarini kuritganlar, bu esa ulkada ishlab chikarish kuchlarining tarakkietiga tuskinlik kilgan. Umuman, agar ulug Amir Temur xukmronlik kilgan davrni xisoblamasak, kabila-urug, kavm-karindosh zaminida tashkil topgan turkiy xalklarning yagona kuchli davlatga birlashuviga tuskinlik kilgan bosh sababdir. Bundan foydalangan ajnabiy davlatlar Markaziy Osie yerlarini osonlikcha bosib olganlar, ulkani talaganlar, xalklarini esa kul kilganlar. Buni chor Rossiya xukumatining Markaziy Osieni bosib olish arafasida ulkadagi axvol misolida yakkol kuramiz.
Rossiyaning boskinchilik yurishlari arafasida uch xonlik uz boshidan chukur iktisodiy-ijtimoiy, siesiy inkirozni kechirmokda edi. Kolok feodal tuzumda bulgan bu xonliklar bir-birlari bilan mol-dune va davlat talashib, uzaro urushlar olib bordilar. Ular orasida diplomatik alokalar ancha sust edi. Xonliklardagi ziddiyatli tendentsiyalarning mavjudligi mazkur davlatlarning xujalik, siesiy va ijtimoiy axvoliga salbiy ta‘sir kўrsatdi. Urug ajratishlik, maxalliychilik kabi illatlar xonliklar ravnakiga soya tashlay boshladi. Bu davlatlar kariyb bir yarim asr mobaynida deyarli rivojlanmadi, urta asrchilik siesatini yurgizdilar, xatto kulchilik xam davom etdi. Undan tashkari kishlok xujligida feodal ishlab chikarish munosabatlarining saklanib turganligi xam iktisodiy inkirozni kuchaytirdi. Xonliklar ishlab chikaruvchi kuchlar rivojiga xalakit beraetgan ishlab chikarish usulini jon-jaxtlari bilan ximoya kildilar. Savdo-sotik sust rivojlandi. Savdo munosabatlari oddiy ayrboshlash tarzida bulib, ichki bozorni tashkil kilish xam uning urnini bosa olmas edi. Natijada yagona ichki bozor tarkib topmadi. Shunday bulsa xam xonliklar atrofida kolok davlatlar: Eron,Afgoniston va Kashgar singari kam rivojlangan mamlakatlar bilan savdo-sotik olib borishda foyda kam bulgani tufayli Rossiya bilan aloka kuchaya boshladi. Uz navbatida Rossiyaning Petr 1 dan boshlab janubga- Urta Osie tomonga kizikishi oshib borar edi. Bundan asosiy maksad Urta Osie xonliklari bilan tarkib topaetgan savdoni ta‘minlash uchun mustaxkam chegaralar barpo etish edi. XUSH asr boshlarida Rossiya kozoklar yashab turgan ulkada chegara urnatdi, u kazaklarni kuchirib kelib,uchta kazak okrugi: Ural,Orenburg va Sibir okruglarini tuzdi. Bu okruglar janubga yanada siljib borish uchun istexkom xizmatini utashi kerak edi. Okruglarning markazlari-Orsk, Orenburg va Semipalatinsk shaxarlari Urta Osie bilan savdo-sotikni rivojlantirish uchun nuktalarga aylandi. Xususan, Kukon xonligi Semipalatinsk orkali, Buxoro va Xiva xonliklari esa, Orsk va Orenburg orkali savdo ishlari olib bordilar. Kariyb xamma temir buyumlar va tukimachilik mollari xonliklarga Rossiyadan kelar, u uz navbatida Rossiyaga paxta, jun va ipak junatilardi.Bora-bora xonliklar iktisodieti Rossiya bilan sado kilishga muljallangan uziga xos xom ashe bazasiga aylana bordi. Ayni vaktda Rossiya savdosi asta-sekin Urta Osiega siljib kela boshladi. Ayrim paytlarda Yevropa mamlakatlarida davlatni boshkaruv usulini bir muncha yangilash, fan-texnika usa boshlash jaraeni bulaetgan davrda, xonliklarni eskicha boshkaruv usullari yuritilishi, texnikaviy jixatdan kolokligi, uzaro nizo va bekarorlik jaraeni davlatchilikni xalokat yekasiga yakinlashtirib kuygan edi. Shu bois, xonliklar rivojlanaetgan dunedan uzilib kolgan edi. Uz navbatida uchala xonlikning birlashmaganligi, uzaro ittifok tuzmaganligi, ilgor texnikalar bilan kurollanmaganligi, yagona xalk, yagona Vatan zarurligi ommaviy tarzda anglab olinmaganligi ulkaga boskinchilik yurishlari uchun kulay imkoniyat yaratdi.
X1X asrning birinchi yarmida Urta Osie xonliklari birlashib, Rossiya xonliklarni bosib olish rejasini barbod kilish uchun ish olib borish urniga, bir-birlari bilan konli urushlar olib bordi. Ayniksa Buxoro bilan Kukon urtasida tez-tez urushlar bulib turdi, ming-minglab odamlar uldirildi, xonadonlar xonavayron etildi,ayniksa iste‘dodli sarkardalar fitnalarda xalok etildi. Mudofaa kobiliyatining pasayib ketishi esa Rossiya uchun juda kul kelardi. Ma‘lumki, Angliya xukumati Buxoro, Xiva va Kukon xonliklariga ularni birlashtirish, xech bulmaganda Rossiyadan muxofazalanish
uchun bitim tuzish maksadida uz vakillari-emmissarlari Stoddart va Konnolini yubordi. Ammo Buxoro amiri Nasrullo(1825-1860) boshkacha yul tutdi.Angliya emissarlari Stoddart va Konnolini asosiy maksadi Urta Osie xonliklarini birlashtirish edi. Kukon va Xiva xonliklari Rossiya xujumidan ximoya kilish bitimini imzolashga rozi bulishdi, ammo Buxoro amiri Nasrullo esa, ingliz emissarlari oldiga musulmon dinini kabul kilish shartini kuydi. Fakat shundagina u bitimga imzo chekishga rozi bulishini aytdi. Tabiiyki, inglizlar bu shartni kabul kilmadilar. Shu tufayli amir Nasurlloning farmoniga binoan ingliz emissarlari Stoddart va Konnoli katl etildi. Umuman olganda, Urta Osie xonliklari Rossiyaning bu xududida xujm kilish arafasida xalokat yekasiga borib kolgan bulib, ijtimoiy-iktisodiy jixatdan zaiflashgan, bir-birlari oldida daxshatga tushadigan, xoxlagan vaktda xujumlar kilish, arzimagan baxonlara bilan oralarida urush chikib ketishi mumkin bulgan xolat dagi xaetni uz boshlaridan kechirmokda edilar. Bu xolat, tabiiyki, Rossiya imperiyasining kupdan beri rivojlanib kelaetgan tadbiri amalga oshirish uchun kulay imkoniyat tugdirdi.