Ḳıṣṣa-i Ferrūḥrūz, British Library, Or

MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ

BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOORDİNATÖRLÜĞÜ

British Library’de Bulunan 15-18. Yüzyıllar Arasında Yazılmış

Manzum-Mensur Hikâye Konulu El Yazması Eserler

Doç. Dr. Hanife Koncu Doç. Dr. Müjgân Çakır

Amaç ve Kapsam:

“British Library’de Bulunan 15-18. Yüzyıllar Arasında Yazılmış Manzum-Mensur Hikâye Konulu El Yazması Eserler” adlı projenin genel amacı; belirtilen kütüphanede yer alan eserlerin ifade edilen konu kapsamında incelenip Klasik Türk edebiyatının hikâye sahasına yeni eserler kazandırılması ve bu eserlerin ilim âlemine tanıtılmasıdır. Bu amaç doğrultusunda British Library’de 10-24 Temmuz 2016 tarihleri arasında yaklaşık 250 civarında yazma eser ilk incelemeden geçirilmiş, bunlardan 23 tanesi proje kapsamına alınmıştır.

Materyal ve Yöntem:

Proje kapsamına alınan eserler:

1. Ḳırān-ı Ḥabeşī, British Library, Add. 18886.

2. British Library, Or. 12246.

3. Ḥikāye-i Cihāngīr, British Library, Or. 6441.

4. Mecmū‘a-i Ḥikāyāt, British Library, Or. 11129.

5. Ḥikāyet-i Daḳyānūs, British Library, Add. 7867/2.

6. Nûh Efendi, Hāzā Kitāb-ı Bustān-ı Kudsī ve Gülistān-ı Ünsī, British Library, Or. 12199.

7. Ḥikāye-i İblīs, British Library, Harley MS. 5460.

8. Ḳıṣṣa-i Fīrūz Şāh, British Library, Or. 13064.

9. Cāmi‘ü’l-Ḥikāyāt, British Library, Or. 6947.

10. Mecmū‘a, British Library, Or. 7001.

11. Ḳıṣṣa-i Ferrūḥrūz, British Library, Or. 3298.

12. Ḥikāye-i Ḳāhir bin Ṣām Dilāver, British Library, Or. 1146.

13. Kitāb-ı Bulḳıyā ve Melik Şāh-ı Cihān ve Ḥikāyet-i Şāhmārān, British Library, Or. 13678.

14. Menāḳıb-ı Fīl-i Hümāyūn, British Library, Or. 12868.

15. Ḥikāyet-i Sīmurġ-ı ‛Anḳā ve Fetḥ-i İstanbul, British Library, Or. 8601.

16. Vilāyet-nāme-i Tīmūr Baba, British Library, Or. 12869.

17. Kitāb-ı Ḥüseyn, British Library, Or. 8043.

18. Ḥafīfe Ḥanım Sergüźeşti, British Library, Or. 7303.

19. British Library, Or. 7332.

20. Ḳıssa-i Nev-bāve, British Library, Or. 1134.

21. Ḫāver-i Zemīn, British Library, Or. 11271.

22. Ali Dede, Baḥrü’l-ġarāyib, British Library, Or. 7076.

23. Fütūḥāt-ı Aḥmediyye, British Library, Or. 7705’tir.

Bu metinlerin tamamı, nüsha hususiyetleri, şekil ve muhtevâ özellikleri bakımından incelenmiş, baş ve son kısımları okunmuş, içerik bakımından projeye dâhil olup olamayacakları belirlenmiş ve hikâye sahasına katacakları edebî değerlerinin tespiti yapılmıştır.

Proje Kapsamında İncelenen Bazı Eserlerin Nüsha Tavsifleri

Ḳıṣṣa-i Ferrūḥrūz, British Library, Or. 3298

Baş:

[1b]

Ba‛d ez ḥamd-ı Ḫudā-yı müte‛āl ve şükr ü sipās-ı Bārī-i bī-zevāl ki lušfı dest-gīr-i bī-çāregān ve ḳahrı pāy-bend-i ẓālimāndur ve ŝalavāt-ı bī-ġāye ve taḥiyyāt-ı bī-nihāye ravża-i münevvere ve türbe-i mušahhara-i Resūl-i śaḳaleyn ve şefī‛ü’l-ḫāfıḳayn Muḥammed Resūlu’llāh ḥabību’llāh cenāb-ı ‛ālīsine resīde ola ki bu iki cihānuñ tār u pūdı ya‛nī kār-ḫāne-i vücūdı anuñ dostluġına bünyād urılup levlāke levlāke lemā ḫalaḳtü’l-eflāk şānına ḫil‛at ve kevn ü fesāduñ ẓuhūrına ‛illet olmışdur ve dürūd-ı nā-ma‛dūd ol cenāb-ı ‛ālī-me’ābuñ aŝḥāb-ı mekremet-niṣāb ve e’imme vü aḥbābı zümresine ki her biri bu niẓāmuñ ‛illeti bu šarīḳ-ı hidāyetüñ ġāyetidür ki Aŝģābī ke’n-nücūmi bi-eyyihim ıḳtedeytüm ihtedeytüm

Naẓm

Heme sālār-ı mülk-i dīn dünyāst

Ta‛aŝŝub der-ḥaḳ īşān ēalālest
Ba‛demā bu ḳıṣṣa-i şevḳ u firāḳa bünyād ve ḳıṣṣadan ḥiṣṣe-i bīş-nihād idüp hengāme-i ḳıṣṣaya revāc ve hengām-ı civānīde ‛ışḳ-ı mecāziye imtizāc viren kār-dān u suḫan-şinās ve nükte-perdāz suḫan-sāz ya‛nī bu derd-i firāḳ u ḥasret ü iştiyāḳ ḳıṣṣasına revnaḳ viren Ferāmerz bin Ḥudād bin ‛Abdu’llāh el-Kātib el-Ercānī eydür ki bir zamānda dostlardan bir cemā‛at bu derd-mend āvāreden ṭarz-ı ġarīb ve üslūb-ı ‛acīb üzre tertīb ü bünyād olınmış bir ḥikāyet der-ḫˇāst itdiler.

Son:

[264b]

Ebrek’i gördi eyitdi-ki ey Ebrek ne ṭurursun ‛Ālem-efrūz’a var gör ki niçün bu āna degin eglendi ḳaldı gelür mi yoḫsa biz anda varup getürmege iḥtiyāc var mıdur bu ḫoş aḥvāli ne olduġın ṣıḥḥati üzerine tefaḥḥuṣ idüp ḫaber getür didi. Ebrek be-ser ü çeşm diyüp ṭaban getürdi.

264b sayfasında sona eren eser minyatürlüdür. Başında tezhip bulunmaktadır. Minyatürlü olan sayfalar 2b, 5b, 13a, 18a, 20b, 24b, 27a, 30b, 36a, 40b, 44a, 47b, 56b, 60a, 63b, 67a, 71a, 75b, 79a, 82b, 86b, 90a, 95a, 99b, 101a, 103b, 107b, 111b, 115a, 118b, 125a, 129a, 132a, 137a, 140b, 144b, 148b, 152a, 155a, 158b, 163a, 167a, 171a, 174a, 177b, 181b, 184b, 187a, 194b, 197b, 203a, 207a, 210b, 215a, 219b, 222b, 227a, 230a, 234a, 241a, 246b, 250b, 254b, 259b’dir. Bu minyatürlerde genelde savaş sahneleri resmedilmiştir. Cildi şemseli, sayfalar çerçeveli, büyük ebatlıdır. Başlık ve bazı ibareler altın yaldızla yazılmış. İçinde özellikle Farsça ve Türkçe manzum parçalar mevcuttur. Hikâyeden anlaşıldığı kadarıyla metin yarım kalmıştır.

Resim 1

Resim 2

Resim 3

Resim 4

Ḥikāye-i Ḳāhir bin Ṣām Dilāver, British Library, Or. 1146
Baş

[2b]

Hāẕā Ḥikāye-i Ḳāhir bin Ṣām Dilāver raḥmetu’llāhi ‛aleyh

Perī-zād idi.

Bu ḥikāye Ḳāhir’üñdür. Bir ṣadā işitdi. Ḳāhir dir ki ey dilāver şimdengirü rub‛-ı meskūn ‛ālemlerine düşersin didi. Cābeliḳā vilāyetinüñ üç yüz altmış ḳapusı vardur dir güneş anuñ üzerinden ṭulū‛ ider didi çünki seḥer oldı ol şehrüñ ḳavmi ṭabl ü naġāredür bir yire götürildi. Bir hengāme işidenlerüñ zehresi çāk olur niki bunun aŝlı diyücek meger ṭoġıcaḳ maḥalde böyle iderler imiş. Güneş ṭulū‛ itdükde böyle zārılıḳ ile çıḳar ki ol şehrde niçe yüklü ḫatun oġlın düşürür böyle eylemezse didi. Çünki Ḳāhir Dilāver bunları seyr eyledi bundan ŝoñra Ḳāhir Dilāver’üñ öñine bir murġ āşikār oldı gelüp öñinde selām virdi Ḳāhir’i alup bir yire getürdi ol maḥalde bir ‛aẓīm şehr gördi-ki gözler görmiş degül ve ḳulaḳlar işitmiş degül bu bir şehr ki zeberced la‛l ve yāḳūt ile memlūdur gezerken bu şehrden ṭaşra çıḳdı bir maġara gördi üzerine geldi gördi içinde bir pīr oturur tevģīd ider ilerü varup ol pīre selām virdi pīr eyitdi ‛aleykümü’s-selām ey Ṣām oġlı Ḳāhir didi. Ḳāhir eyitdi ey pīr benüm adumı neden bildüñ didi. Ol pīr eyitdi ben cinnī šāyifesindenem cān bin cān bin Süleymān buraya gelse gerek didi. Baña ol ḫaber virdi didi ve Dāvud oġlı Süleymān daḫı gelse gerek didi ve Ḳāhir’e bir la‛l virdi didi-ki ey Ḳāhir Dilāver ḳaçan acıġasın bu gevheri aġzıña ḳoyasın hīç açıķmayasın didi.

Son:

[207b]

Didi-ki ey Cālím nedür bunuñ aŝlı sen ḫod benüm babamuñ öñinde cān u gönülden müslimān olmış idüñ bu ḳadar zamāndur ḫıẕmet eyledüñ niçün varduñ kāfir olduñ saña düşer mi didi döndi Cālím cevāb virüp eyitdi ey dilāver-i ‛ālem aṣlı budur ki bu yanumda ṭuran benüm ata ve ana ḳarındaşum idi ‛asker içinde bulışdum beni ıżlāl eyledi. Ādem ādemüñ şeyṭānıdur luṭf eyle ey Dilāver benüm bu ŝuçumı baġışla bizi ķoyuvir biz varalum öteye maḥallinde size bir ḫıẕmet idelüm ‛ahdimüz böyle olsun düşmenden size intiḳām alalum diyücek Zāl-i dilīr bunlaruñ bendin aldı. İkisini de ḳoyuvirdi. Bunlar ile Mıḳlān Şāh’uñ iki oġlın bile āźād eyledi varuñ eyü gördügüñüz söylesüñ bunlar gelüp ḫalīfenüñ ve Zāl’iñ ellerin öpüp ḳandasın Mıḳlān Şāh diyüp gitdiler. Ma‛āş Cinnī ilerü geldi eyitdi. Server ben bunlaruñ ardından varayum göreyüm. Mıḳlān Şāh’a ne söylerse geleyüm size ḫaber vireyüm didi. Zāl-i dilīr eyitdi ma‛ḳūldur diyüp bunlaruñ ardınca Ma‛āş Cinnī gitdi. Bizüm ḥikāyemüz iblīs-i la‛īne geldi. Mel‛ūn bir Hindī şekline girdi. Bir nāme peydā itdi ḳara toza ġarḳ olmış Mıḳlān Şāh’a ṣundı. Bir nereden gelürsin didi. İblīs eyitdi Elyā bin Īşā ḥażretlerinden gelürin didi. Nāmeyi açdılar oḳudılar dimiş-ki ey nādān yidi oġluñuñ elin ayaġın ḳırdum şöyle ki Ṣām-süvār’uñ bir ḳılına.

Hikâye yarım kalmış. Eserin kenarlarında kimi zaman notlar görülüyor. Kimisi sürhle. Meselâ 2b kenarında “Maṭlab” başlığı mevcut. Sürhle “Murġ” yazılmış, altında “Ya‛nī ḳuş” açıklaması yapılmış. 4b kenarda “Ma‛reke-i Ḳāhir Semendin Dīv ile” veya “Kebūd-ı Baḥrī Ḳāhir’üñ atıdur” açıklaması yapılmış.

Resim 1

Resim 2

Resim 3

Ḳıṣṣa-i Nev-bāve, British Library, Or. 1134

Baž:

[2b]

Ḥamd-ı bī-ḥadd u śenā-yı lā-yu‛ad ol ẕāt-ı ḳadīmü’ṣ-ṣıfātuñ üzerine olsun-kim ādemi meziyyet-i ‛aḳl-ile mümtāz ve fażīlet-i fażl ile ser-efrāz etdi. Nitekim ẓāhirin cemāl-i ŝūret ve kemāl-i hey’et birle ārāste itmişdür. Bāšının daḫı nūr-ı ma‛rifet ü sa‛ādet ü hidāyet ile pīrāste ḳılmışdur. Ol ecilden insāna daḫı lāzımdur ki im‛ān-ı naẓar ile ḳudret-i Allāh’uñ ‛acāyib ü ġarāyib işlerin göre ve bile ki bu çarḫ-ı būḳalemūn envār-ı kevākib ile müzeyyen olup ānen-fe-ānen

Son:

[194b]

Maḳām anlaruñ tafŝīlinde müteḥammil degüldür. Ol sebebden muḫtaṣar itdük. Bu kitāb-ı müsteṭābuñ evvelki cildi bunda tamām oldı. İkincisine şürū‛ olınsa gerek inşā’llāhu te‛ālā taḥrīren fī Cemāźiye’l-evvel sene śülüś ve elf.

Eser, Medhî mahlaslı Derviş Hasan’ın bir tercümesidir. 194 varaktan oluşmaktadır. Her sayfada 11 satır bulunmaktadır. İçinde Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yer almaktadır. Sonda yer alan ifadeden eserin tercümenin ilk cildi olduğu anlaşılmaktadır. Genel manada bir tarih kitabı olup, Utbî’nin meşhur Târîh-i Yemînî adlı eserinin tercümesidir. Metin içinde hikâyelere de yer vermesi bakımından dikkat çekicidir. Eserdeki başlıklar şöyledir:

1. 
   Ḥikāyet-i Dervīş Ḥasan Āġāz Kerden-i Be-Ḳıṣṣa-i Nev-bāve [4a]
   
2. 
   Der-Medḥ-i Sulṭān Murād Ḫān [6a]
   
3. 
   Ẕikr-i Emīr Nāṣırü’ddīn ve Mebde’-i Ḳār-ı Vey [12b]
   
4. 
   Ẕikr-i Fetḥ-i Best [16b]
   
5. 
   Ẕikr-i Fetḥ-i Ḳuṣdār [19b]
   
6. 
   Ẕikr-i Āmeden-i Leşker-i Türk Der-Vilāyet-i Nūḥ bin Manṣūr ve ūrā ez-Dārü’l-mülk-i Buḫārā Ber-Engīḫten [26a]
   
7. 
   Şerḫ-i Ḥāl-i Sīstān u ‘İṣyān Şoden-i Īşān [31a]
   
8. 
   Ẕikr-i Ḥüsāmü’ddevle Taş ve İntiḳāl-i Leşker bā-ū Nīşābūr [37b]
   
9. 
   Ḥikāyet-i Ḥāl-i Ḳābūs u Faḥru’ddevle [38b]
   
10. 
    Ẕikr-i Resīden-i Taş be-Cürcān ve Maḳām-ı Bü’l-Ḥasan Sīmcūrī [be]-Nīşābūr be-Fenā-güster-i Leşker [56a-b]
    
11. 
    Faṣl-ı Ẕikr-i Resīden-i Ḥüsāmü’ddevle Taş Cürcān be-maḳām-ı Bü’l-Ḥasan Sīmcūrī be-Nīşābūr [65a]
    
12. 
    Ẕikr-i Ebū’l-Ḥüseyn Sīmcūrī ve İmāret-i ū ber-Ḫorasan tā Vaḳt-ı Vefāt u Resīden-i Mansıb-ı ū Püser-i ū Ebū ‘Alī [73a]
    
13. 
    Zikr-i Fāyıḳ Beg ve Ḥālet-i ū ki ez-Hezīmet be-Mervrūd Reft [79b]
    
14. 
    Reften-i Buġra Ḫān ez-Buḫārā vü Mu‘āvedet-i Nūḥ bā-Taḥt-ı Buḫārā vü Memleket-i Ḫˇīş [85b]
    
15. 
    Ẕikr-i Ģāl-i Fāyıḳ u Emīr Nāŝırü’ddīn Sebüktegin [106b]
    
16. 
    Ẕikr-i Ebū’l-Ḳāsım Birāder-i Ebū ‛Alī vü Ḥāl-i ū Ba‛d ez-Mufāraḳat-ı Birāder [137a]
    
17. 
    Ẕikr-i Şemsü’l-me‛ālī Ḳābūs Veşmgīn ü Resīden-i ū bā-ser-i Memleket-i Ḫˇīş [170b]
    

Resim 1

Resim 2

Resim 3

Mecmū‘a-i Ḥikāyāt, British Library, Or. 11129.

158 yapraktan meydana gelen metinde Ṭūṭīnāme [1a-109b], Ḥikāye-i Zenbīl [110a-116a], Ḥikāye-i Ḥammām Nattāḳ [116b-129a], Edhemiyye [129b-153b], Ḥikāye-i Ḳāḍī ve Uġrı [154b-158a] adlı hikâyeler bulunmaktadır. Başlıklarda kırmızı mürekkep kullanılan nüshada her sayfa 25 satırdan oluşur. Metnin içinden 2 hikâyenin baş ve sonu şöyledir:

Ḥikāye-i Zenbīl, yk. 109a-116a.

Baş: Naḳl iderler ki ḳadīmü’z-zamānda diyār-ı Ḥorasan’da bir pādişāh-ı nām-dār ve bir şehriyār-ı kām-kār var-ıdı. Rūz şeb pīşesi ‘adl ü dād endīşesi ta‘mīr-i bilād idi. Bī-çārelere sāz ve ġarīblere dil-nüvāz idi. Ġarīb ḥikāyetleri ve ‘acīb rivāyetleri ziyāde severdi ol sebebden aṣḥāb-ı seyāḥatle iḥtilāṭ ve irtibāṭ iderdi. Ḫulḳı gibi himmeti celīl ve luṭfı gibi ni‘meti sebīl idi. Fuḳarā içün ribāṭlar ve ‘imāretler bünyād ve ġurebā içün kārbānsarāylar ve misāfirḫāneler eylemişdi.

Son: Bu ḳıṣṣadan ḥiṣṣe oldur ki muṣāḥabeti erbābıyla ideler ġurebāyla itmeyeler ki bunlar sevdāyī-meşreb ve hevāyī-maṭlab olur. Çünkim ṣoḥbet mü’eŝŝirdür şāyed ki sirāyet eyleyüp kişiyi olmaz sevdālara düşire ve bir murāda dest-res idecek kārında ta‘cīl ve ṣoñında ġāfil olmaya her zamānda ṣabr u taḥammül ve fikr-i te’emmül üzerine ola ki ṣoñ peşīmānluḳ ḫayr itmez ve’s-selām.

Resim 1

Resim 2

Ḥikāye-i Ḥammām Nattāḳ, yk. 116b-129a.

Baş:

Naḳle-i aḫbār ve ḥıfża-i āŝār şöyle rivāyet eylemişler ki diyār-ı Yūnān’da zamān-ı Sāsāniyān’da bir bāzergān-ı ṣāḥib-miknet ve bir tāc-dār-ı pür-ḥaşmet vardı ki sālhā baḥr u berden sefer ve ḥuşk [u] ter gezer ‘acā’ib-i aḥvāl-i ‘āleme ve ġarā’ib-i eṭvār-ı benī ādeme ‘ayn-ı ‘ibretle naẓar itmişdi. Ṣofra-i ni‘metinüñ fuḳarādan gül gibi hezār bende-i ḫalḳa–be-ġūşı ve kāse-i şerbetinüñ ġurebādan piyāle-ṣıfat yüz biñ çāker-i cür’a-nūşı var-ıdı.

Son:

Ol zindān-ı ‘anā ve zehdān-ı belādan biñ cehdle çıḳup vādī-i nefsden mürūr [u] ‘ubūr eyleyüp ṣaḥrā-yı sürūr [u] sükūta ve ṣaḥn-ı ḥużūr [u] rāḥata ire andan daḫı güẕer idüp göñül diyārına ve dil ḥiṣārına şehriyār ola ve ol ḥiṣāruñ yidi ḳat sarāyına mālik olup ḥazāyin ü defāyinine yol bula.

Resim 1

Resim 2

Ḥikāyet-i Daḳyānūs, British Library, Add. 7867/2

Baş:

[12b]

Ka‘be’l-aḫbār’dan ve ol Vehb bin Münebbih’den rivāyet ider kim Fāris cānibinde benī İsrā’il ḳavminde bir kişi var idi. Anuñ adına Daḳyānūs dirler idi ve ol çoban idi. Ammā ehl-i taḳvā vü ‘ābid ü pākīze kişi idi. Gün uzun ḳoyun güder idi ve gice ṣabāḥa degin Allāh te‘ālā’ya ‘ibādet ider idi. Böyle idi-ki aña göre kimse yoġ-ıdı. Eger ‘ibādetde ve eger doġruluḳda ve eger zühdde adı anılmış idi. Daḳyānūs otuz yıl miḳdārı benī İsrā’il ḳavminüñ ḳoyınuñ gütdi. Çobanluḳ eyledi. Andan bir gün ṭaġda ḳoyun yayılmış ve kendüsi bir kenārda oturmış idi. Nā-gāh ḳoyunlar ürkütdiler. Daḳyānūs ḳorḳup yirinden ṣıçradı ḳıyās itdi ki ḳoyuna ḳurd girdi.

Son:

[63b]

Bunlaruñ ḳıṣṣasında rivāyet çoḳdur ba‘żı dimişler ki Aṣḥāb-ı kehf üç ten idi dördüncisi köpek idi ve ba‘żı dimişler ki dört ten idiler bişincisi köpek idi. Ammā rivāyetdür İbn ‘Abbās’dan raḍıya’llāhu ‘anh ḥażret-i Resūl’den ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem ḥażretlerinden nitekim Ḳur’ān’da ḫaber virür ḳavlehu te‘ālā ŠelāŠetü’r-rābi‘ühüm kelbühüm ve yeḳūlūne ḫamsetün sādisühüm kelbühüm ve yeḳūlūne seb‘atün ve Šāminühüm kelbühüm Aṣḥāb-ı kehf’üñ ḳıṣṣasıdur işbu kitābda ẕikr olındı. Va’llāhu te‘ālā a‘lem bi’ṣ-ṣavāb ve ileyhi’l-merci‘ ve’l-me’āb

Ḥarrere hāzā el-kitāb ve ẕalike fī sene 1159 temmet bi-‘avni’llāhi te‘ālā ve tevfīḳihi.

Resim 1

Resim 2