Dövlət satınalmaları haqqında Qanunun analizi
Yüklə 80,71 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qanunun korrupsiya yaradıcı elementlər baxımından təhlili
- Qanunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində tövsiyələr
|
Dövlət satınalmaları haqqında Qanunun analizi Qanun 27 dekabr 2001-ci il tarixdə qəbul edilmiş və 3 fevral 2002-ci il tarixdə qüvvəyə minmişdir. 22 noyabr 2002-ci il, 21 oktyabr 2005-ci il və 20 oktyabr 2006-cı il tarixli əlavə dəyişikliklər edilmişdir. Qanunun giriş hissəsində Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında dövlət satınalmalarının iqtisadi, hüquqi və təşkilati əsaslarını müəyyənləşdirdiyi, satınalmalar zamanı dövlət vəsaitindən səmərəli və qənaətlə istifadə edilməsi, müsabiqə və aşkarlıq əsasında bütün malgöndərənlərə (podratçılara) bərabər rəqabət mühiti yaradılması prinsipləri və qaydalarının müəyyən edildiyini göstərir. Lakin önəmli bir məsələyə toxunulmayır. Bu, aşkarlığın təmin edilməsi baxımından ictimai nəzarətin həyata keçirilməsi mexanizminin nəzərdə tutulmamasıdır. Qanunun giriş hissəsində bu Qanunun təməl məqsədlərindən biri olan ictimai vəsaitlərin xərclənməsində effektivlik və aşkarlıq prinsipinin qanunda nəzərdə tutulmaması, satınalmalar dair bütün informasiyaların çatımlı olmaması ictimai nəzarət imkanlarını ciddi şəkildə azaldır və qaranlıq məqamlara meyli artırır. Qanunun 1-ci maddəsində “Qanunun tətbiq dairəsi” göstərilibdir. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında dövlət müəssisə və təşkilatları (idarələri), nizamnamə fondunda dövlətin payı 30 faiz və daha çox olan müəssisə və təşkilatlar tərəfindən malların (işlərin və xidmətlərin) dövlət vəsaitləri, dövlətin aldığı və dövlət zəmanəti ilə alınmış kreditlər və qrantlar hesabına satın alınmasına şamil edilir. Qanunun tətbiqi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan bu bölüm çox aydın və dəqiq olmalı, bütün ictimai vəsaitin idarə olunmasına, dövlətə məxsus bütün qaynaqların istifadəsinə və bu qaynaqlardan əldə edilən vəsaitlərin xərclənməsinə aid edilməlidir. Lakin diqqətlə baxıldıqda xeyli mübahisəli məqamlar ortaya çıxır. Qanunun tətbiq dairəsinə sadəcə məhdud sayda idarə və müəssisələrə şamil edilib. Nizamnamə fondunda dövlətin payı 30 faizdən az olan müəssisə və təşkilatlar bu Qanunun əhatə dairəsindən kənarda saxlanıb. Bundan əlavə dövlət mənbəyindən olan vəsaitlər üçün ümumiyyətlə qanuna tabelik nəzərdə tutulmayıb. Müxtəlif qanunlarla qurulan, özəl statuslar verilən, yaxud muxtar idarəetmələri olan qurumlar da bu kateqoriyadan kənarda qalmaqdadır. Müqayisə üçün Türkiyənin 4734 saylı “Kamu ihale Kanunu”nda (Dövlət satınalma Qanunu) müvafiq maddəsinin mahiyyətinə baxmaq yetərlidir. Həmin qanunun 2-ci maddəsində ifadə belədir: “Aşağıda göstərilən qurumların istifadəsində olan, hər hansı mənbədən gələn mal və xidmətlərin alımları ilə işgörmələr bu Qanuna görə tənzimlənir”. Burada idarə və müəssisələr ayrıca göstərilməklə bərabər, hansı mənbədən olmasının əhəmiyyəti olmadığı göstərilib. Bu idarə və müəssisələr mənbəsindən asılı olmayaraq bütün taşınır-taşınmaz əmlakın alınması, xidmətin göstərilməsi, işlərin görülməsi bu qanun çərçivəsində aparılmalıdır. Bu qurumların siyahısı da geniş şəkildə verilmişdir. - Ümumi dövlət büdcəsinə daxil olan dairələr, qarışıq büdcəli qurumlar, bələdiyyələr və digər yerli özünüidarə qurumları ilə bu qurumlara tabe olan dönər sərmayeli quruluşlar, birliklər, hüquqi şəxslər, habelə, - dövlət iqtisadi quruluşları, onların yaratdığı və ya formalaşdırdıqları digər iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olaq quruluşlar; - Sosial təminat qurumları, özəl qanunlarla qurulmuş və dövlət səlahiyyətləri və funksiyaları verilmiş hüquqi şəxs statusu olan qurumlar ilə müstəqil büdcəli quruluşlar; Yuxarıda sayılan hər üç abzasda göstərilən qurumların birbaşa və ya dolaylı olaraq birlikdə yaxud ayrılıqda sərmayələrinin yarısından çoxuna sahib olan hər cür quruluş, müəssisə, birlik, kooperasiya və şirkətlər; - Dövlətin və ya dövlət qurumlarının, müəssisə və idarələrinin, şirkətlərinin, birliklərinin payı olan (sərmayəsində hissəsi olan) banklar; və s. Bu əhatə dairəsində göstərilmişdir. Göründüyü kimi, qanunverici ictimai nəzarətin təmin olunması, ictimai funksiyalar həyata keçirən qurumların şəffaflığının təmin olunması, hesabatlılığın genişləndirilməsi məqsədi ilə bu kateqoriyada qiymətləndirilə biləcək bütün qurumların mal alım-satım işlərində, xidmətlər almasında, işlərin görülməsində, inşaat işlərinin aparılmasında tender üsulunun seçilməsi zəruriliyini təmin edib. Məsələyə bu aspektdən baxıldığında, Azərbaycan Respublikasının Dövlət satınlamaları haqqında Qanunun fəlsəfəsinə yenidən baxılmalı, bu qanunun tətbiq sahəsinin əhatəsi genişləndirilməlidir. Qanunun 2-ci maddəsində “Əsas anlayışlar” müəyyən edilib. Burada da bəzi anlayışların əhatə dairəsi yetərli deyil. “Satınalma”, “satınalan təşkilat”, “xidmətlər”, “Tender komissiyası”, “Dövlət vəsaiti” anlayışları yanidən işlənməli, daha dəqiq ifadə edilməlidir. Məsələn, dövlət vəsaiti anlayışına dövlət resursları, dövlətə məxsus qaynaqlar, mənbələr və ondan əldə edilən gəlirlər, vəsaitlər aid etməyiblər. Hansı ki, Azərbaycanda dövlət büdcəsinin mənbələri arasında neft və qaz resurslarından əldə edilən gəlirlər büdcənin yarısından çoxunun formalaşdırılmasında istifadə edilir. Dövlət Neft Şirkəti neft və qaz hasilatına, satışına nəzarət edir və bu işlərlə məşğul olan onlarla yan şirkətlər yaradıb. Qanundakı “dövlət vəsaiti” - anlayışı bunları əhatə etmir. Qanunun korrupsiya yaradıcı elementlər baxımından təhlili Qanun yaradıcılığı texnikası baxımından əsasən iki üslub seçilir. Birincisi, müddəalar dəqiq və səlis ifadə edilməklə əmredici formada yazılır. Bu zaman qanunu tətbiq edən tərəfin hüquqən heç bir manevr imkanı olmur və qanunun əmr etdiyini icra etmək məcburiyyətində olur. Bu metod əsasən praktikada qanunların tətbiqi zamanı problemlərin olduğu və bunların aradan qaldırılmasının qanunverici orqan tərəfindən istənildiyi zaman seçilir. Xüsusilə qanunvericilikdə boşluqları saxlanması yaxud ikibaşlı anlaşıla bilən müddəaların salınması, qanunu tətbiq edən qurum və ya məmurlara geniş imkanların verilməməsi üçün bu metod mənimsənir. Əsasən, korrupsiyaya qarşı mübarizə çərçivəsində bu yolun seçilməsi məqbul sayılır. Qanun yaradıcılığı texnikası baxımından ikinci yol, qanunun müddəalarında tətbiq edənlərə manevr imkanları tanıyan ifadələr işlədilməsi və konkretlikdən-dəqiqlikdən qaçılmasıdır. Bu zaman seçilən ifadələr əmredici olmur, “ixtiyari” olur və tətbiq edənlərə geniş təqdir etmə haqqı verir. Cümlələrdə seçilən ifadələrin sonunda ”olur” yerinə “ola bilər”, “verir” yerinə “verə bilər” və s. bu kimi mücərrəd ifadələrə üstünlük verərək məmurlara “əl yeri” qoyur və korrupsiyaya meyllik yaradır. Belə müddəanı görən məmur “manevr etmək haqqının” olduğunu düşünür və qanunun tətbiqi üçün əlavə “istəklərini” irəli sürür. Bəzən, qanunlarda bu kimi ifadələrin salınması xüsusi lobbiçiliklə baş verir. İcra hakimiyyətindən gələn qanun təklifləri bilindiyi kimi Milli Məclisdə dəyişdirilmədən səsə qoyulur və əsasən hamısı qəbul edilir. Ayrı-ayrı sahələr üzrə irəli sürülən qanun layihələri yaxud qanunlara dəyişiklik və əlavə layihələri həmin sektorun məmurları tərəfindən qəsdən “manevr imkanı verən” müddəalarla təchiz edilir və bu qanunlaşır. Bu daha sonra həmin sahədə Qanunların tətbiqi zamanı məmurların korrupsiyaya meylinin hüquqi əsasını və hətta hüquqi çətirini formalaşdırır. Qanunun 5-ci maddəsi satınalma müqaviləsinin qüvvəyə minməsi və bu haqda məlumatın ictimaiyyətə çatdırılması başlığını daşısa da həmin maddənin içində bu metod yoxdur. Maddənin .3-cü bəndində “Tenderin nəticəsində bağlanmış satınalma müqaviləsi barədə məlumat 5 bank günü ərzində tender haqqında elanın verildiyi mətbuat orqanında dərc etdirilir. Dövlət satınalmalarının şərtləri və nəticəsi qanunvericiliklə müəyyən edilmiş üsullarla açıqlanır”- deyir, lakin qanunvericiliyin müəyyən etdiyi üsul qanunun özündə yer almır. Qanunun 6.3-cü maddəsi “Satınalan təşkilat malgöndərənlərin (podratçıların) əqli mülkiyyətlərini və ya kommersiya sirlərini qorumaq hüququnu nəzərə almaqla, onlardan bu Qanunun 6.2-ci maddəsində göstərilmiş meyarlara uyğun ixtisas göstəricilərinə malik olduqlarını təsdiq edən sənədli sübutlar və ya digər məlumatlar tələb edə bilər”- şəklində ifadəyə yer verir. Satınalan təşkilatın mal göndərəndən “...və ya digər məlumatlar tələb edə bilər”- şəklində qeyri müəyyən məlumatların tələb edilməsini hüquqi tələb halına salır və “edə bilər” - ifadəsi ilə satınalan təşkilata geniş manevr imkanı verir. Qanunun 6.9-cu maddəsi “Satınalan təşkilat satınalma proseduraları zamanı iddiaçının ixtisas göstəricilərini əks etdirən sənədlərin Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş qaydada təsdiq olunmasını və rəsmiləşdirilməsini tələb edə bilər” - şəklindədir. Burada da göründüyü kimi, müddəa tamamilə mahiyyətinə uyğun olmayan formada təsvir edilmişdir. İddiaçının ixtisas göstəricilərinin əks olunduğu sənəd gərəkli sənəddirsə onun qanunvericilikdə nəzərdə tutulduğu qaydada təsdiq edilməsi tələb edilməlidir. Lakin burada olan formada hansı hallarda isə bu sənəd tələb olunmaya da bilər. Lakin o halın nədən ibarət olduğu qanunda müəyyən olmadığı üçün bu element korrupsiyaya meylli element olaraq qiymətləndirilə bilər. Qanunun 7.1.-ci maddəsi “Satınalan təşkilat tender təkliflərinin və ya ofertaların təqdim edilməsindən əvvəl malgöndərənlərin (podratçıların) ixtisas uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi proseduralarını keçirə bilər” - şəklindədir. Burada da satınalan təşkilatın mal göndərənlərin ixtisas uyğunluğu proseduralarını keçirməsi ixtiyari səlahiyyət olaraq müəyyən edilmişdir. Bu cür tənzimlənmə dəqiq olmadığı üçün müəyyən neqativ addımların atılmasına şərait yaradır. Qanunun 7.1.-ci maddəsində “Satınalan təşkilat malgöndərənə (podratçıya) ixtisas uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsinin nəticələri barədə məlumat verir. İxtisas uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi prosedurasından keçmiş malgöndərənlər (podratçılar) tenderlərdə iştirakı davam etdirə bilərlər” - deyilir. Əslində burada da “davam etdirirlər” - ifadəsi olmalıdır. Qanunun 7.8-ci maddəsi “ Satınalan təşkilat ixtisas uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi prosedurasından keçmiş malgöndərəndən (podratçıdan) öz ixtisas göstəricilərini yenidən təsdiq etməyi tələb edə bilər” - şəklindəki ifadə isə həddən artıq korrupsiya meylli müddəadır. Malgöndərən ixtisas göstəricilərini təsdiq edib göndərdikdən sonra yeni bir nüans yaranmadan, yeni səbəblər ortaya çıxmadan eyni hərəkətin təkrar tələb olunmasının maddədə yer almasının hüquqi əsası ola bilməz. Bu maddənin mahiyyəti tenderdə iştirak etmək istəyən lakin arzu olunmayan təşkilatın prosesdən uzaqlaşdırılmasının kobud formada tənzimlənməsidir. Bu qədər basqıya məruz qalan malgöndərən basqılardan yaxa qurtarmaq üçün qeyri-hüquqi yollara əl atmaq məcburiyyətində buraxılır. Beləliklə, qanunverici korrupsiyaya meyllilik yaratmağa şərait yardır. Qanunun 10.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan “Bu Qanunun 35.2-ci maddəsi nəzərə alınmaqla satınalma proseduraları haqqında hesabatın 10.1.1 və 10.1.2-ci maddələrində göstərilən hissəsi, şəraitdən asılı olaraq tender təklifi, oferta və ya kotirovka aksept edildikdən, yaxud satınalma müqaviləsinin bağlanması ilə nəticələnməyən satınalma proseduraları qurtardıqdan sonra sorğu əsasında marağı olan şəxsə verilə bilər” - müddəası yenə də tender keçirən quruma geniş səlahiyyət sərbəstliyi verir və prosesin şəffaflığına şübhə yaradacaq elementlərə qanunda yer verir. Belə ki, “marağı olan şəxs” ifadəsi məhdudlaşdırıcı normadır. Bu prosesin şəffaflığına ictimai nəzarətin aparılması məqsədi ilə istənilmədən açıqlanmalı və nəinki maraqlı şəxslərə, sorğu göndərən hər kəsə verilməlidir. Burada “verilə bilər” - ifadəsinin mahiyyətindən belə anlaşılır ki, hətta maraqlı şəxslərə də verilməyə də bilər. Qanunun 10.3-cü maddəsinin məzmunundan da aydın şəkildə görünür ki, ictimai nəzarət üçün açıqlanmalı olan bu məlumatların sadəcə bəzilərinin məhdud dairə üçün açıq olduğu, sadəcə tender təklifi verənlərə açıqlandığı, digər mühüm məlumatların isə ümumiyyətlə heç kimə verilmədiyi, beləliklə tenderin şəffaf, effektiv keçirildiyinə dair şübhələrin aradan qaldırılmasının yolu bağlandığı bəlli olur. Qanunun 10.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan açıqlanması qadağan olunan məlumatların kateqoriyası isə heç bir hüquqi məntiqə sığmır. 3.3.1-ci maddədə “Açıqlanması dövlət marağına uyğun gəlməyən, tərəflərin kommersiya mənafelərinə zərər vuran və ya ədalətli rəqabətə mane olan məlumatı”n açıqlanmayacağı bildirilir. “dövlət marağına uyğun gəlməyən” ifadəsi olduqca mücərrəd ifadədir. Ümumiyyətlə bu anlayışın altında nə yatdığını heç bir hüquqi sənəd müəyyən etmir. Əgər söhbət dövlət sirrindən getsə idi, bu aydın olardı, lakin istənilən informasiyanı “dövlət marağına uyğun gəlməyən” kateqoriyasına salaraq ictimaiyyətdən gizləmək mümkündür. Burada “dövlət marağını” kimin, hansı kriteriya ilə müəyyən edəcəyi də mücərrəddir. Maddənin ikinci hissəsi də birinci kimi mücərrəddir. “tərəflərin kommersiya mənafelərinə zərər vuran və ya ədalətli rəqabətə mane olan” - məlumat kateqoriyası da tamamilə xəyali kateqoriyadır. Bunun müəyyən edilməsi, yaxud ölçülməsi mümkün deyil. Sadəcə bu ifadələr aparılan tenderin şəffaflığına kölgə düşürmək üçün seçilən və bu proseslərin gizli sövdələşmələrə yol açmasına şərait yaradan elementlərdir. Qanunun 10.3-cü maddəsinin 2-ci yarımbəndinin mahiyyəti heç də birincidən az məhdudlaşdırıcı deyil. Burada “tender təkliflərinin, ofertaların və kotirovkaların öyrənilməsinə, qiymətləndirilməsinə və müqayisəsinə aid olan məlumat”ların verilməyəcəyi nəzərdə tutulur. Daha dəqiq ifadə ilə bu məlumatlar da gizlədilir. Belə məlumatların verilməməsi, araşdırmaçılar üçün ciddi maneə yaradır və tenderlərin effektivliyinin ölçülməsi, həqiqətən dövlətin mənafelərinin qorunub-qorunmadığının bəlirlənməsi yolu bağlanır. Beləliklə, korrupsiyaya meyl yaradır. Qanunun 11.2-cü maddəsi “Satınalan təşkilat dövlət mənafelərinin qorunması məqsədilə aşağıdakı hallarda bütün tender təkliflərinin, oferta və kotirovkaların aksept olunana qədər rədd edilməsi barədə qərar qəbul edə bilər” - deyir, sonra isə konkret tender təkliflərinin rədd olunması səbəblərini göstərir. Belə olan halda, maddənin mahiyyəti ilə yazılış şəkli bir-birinə uyğun gəlmir. Çünki, qanunda dəqiq səbəblər sayılıb və həmin səbəblər varsa, tender təklifləri rədd edilməlidir. Lakin “rədd edilməsi barədə qərar qəbul edə bilər” - deməklə, qərar qəbul edənin yenə də səlahiyyət sərbəstliyi saxlanmaqla, səbəblərin olması halında belə, tenderi davam etdirmənin hüquqi yolu açıq buraxılmaqdadır. Bu da öz növbəsində, korrupsiyaya şərait yaradan element kimi qiymətləndirilə bilər. Qanunun 11.5-ci maddəsinin tələbi də bu baxımdan tender keçirən orqana geniş səlahiyyət sərbəstliyi verməkdədir. “Tenderin davamından imtina və ya bütün tender təkliflərinin, oferta və kotirovkaların rədd olunduğu halda satınalan təşkilat həmin malların (işlərin və xidmətlərin) satın alınması üçün yeni tender elan edə, yaxud satın alınan malların (işlərin və xidmətlərin) xüsusiyyətlərinin imkan verdiyi təqdirdə, mahiyyətini dəyişdirməməklə onları hissələrə bölərək hər hissə üzrə ayrıca tender keçirə bilər”. Qanunun ən diqqət çəkən bölmələrindən biri, satınalma metodlarının tətbiqi şərtlərini tənzimləyən bölməsidir. 16-cı maddə satınalma metodlarının nədən ibarət olduğunu göstərir. Qanunun 16.3.2-ci maddəsi “bu Qanunun 18-21-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş satınalma metodlarından istifadə edilməsi daha məqsədəuyğun olduqda, həm də onlardan istifadə şərtləri yerinə yetirildikdə” - deməklə tenderdən fərqli metodun mənimsənilməsinin yolunu açır və hətta qeyri-müəyyən səbəblərlə bunu əsaslı edir. Qanunun 18-21-ci maddələri əsasən açıq tenderdən imtinanı və məhdud iştiraklı və qapalı tenderi, kotirovka sorğusu ilə iştirakı və bir mənbədən tendersiz satınalmanı mümkün edən maddələrdir. “...bu Qanunun 18-21-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş satınalma metodlarından istifadə edilməsi daha məqsədəuyğun olduqda” - deməklə bu məqsədəuyğunluğun nədən ibarət olduğu, ümumiyyətlə “məqsədəuyğunluq” kimi mücərrəd, ölçülə bilməyən bir anlayışın əsas kimi göstərilməsi, eyni zamanda onlardan istifadə şərtləri yerinə yetirildikdə” - kimi yenə hüquqi əsası olmayan bir anlayışla açıq tenderdən imtina edilərək, bir mənbədən satınalmaya, yaxud qapalı tenderə yaşıl işıq yandıran qanunverici, korrupsiya üçün olduqca münbit zəmin hazırlayır. Təsadüfi deyil ki, dövlət büdcəsindən milyardlarla dollarlıq vəsait hesabına xidmətlərin görülməsi, yaxud satınalmaların həyata keçirilməsi bu maddə sayəsində tendersiz “müəyyən müəssisələrə” getməsi mümkün olmuş, milyardlarla pulun xərclənməsinə ictimai nəzarət imkanları bağlanmışdır. Qanunun 19.2.2-ci maddəsi qapalı və ya məhdud iştiraklı tenderin hansı əsaslarla keçiliriləcəyini müəyyən edir. “Çoxsaylı tender təkliflərinə baxılması və onların qiymətləndirilməsi üçün tələb olunan vaxt və xərclər satın alınacaq malların (işlərin və xidmətlərin) dəyəri ilə mütənasib olmadıqda” satınalan qapalı və ya məhdud saylı iştirakçılı tender keçirir. Burada problem yaradan məqam ondan ibarətdir ki, “onların qiymətləndirilməsi üçün tələb olunan vaxt”ın əsas gətirilərək tenderi açıq tender elan etmədən məhdud iştirakçılar arasında keçirməyə şərait yaratmaq, korrupsiya yaradan ciddi elementlərdəndir. Satınalan hər zaman vaxt məhdudluğunu əsas gətirərək açıq tenderdən imtina edə bilir. Son illər Azərbaycanda böyük miqdarda satınalmalar bu “əsaslarla” qapalı keçirilmiş, milyonlarla manat dövlət vəsaiti nəzarətdən kənar istifadə edilmişdir. Qanunun 20-ci maddəsində nəzərdə tutulan kotirovkalar sorğusundan istifadə şərtlərini tənzimləyən müddəaların da mahiyyəti eyni məzmunludur. Satınalana səlahiyyət sərbəstliyi verilərək, onun manevr rtmək imkanı təmin edilmişdir. Ciddi nəzarət olmadıqda bu müddəa da korrupsiya meylinə yaşıl işıq yandıra bilər. Qanunun 21-ci maddəsi tamamilə korrupsiyaya münbit şərait yarada bilən mahiyyətdə tənzimlənib. 21.1.2-ci maddənin şəkli belədir: “mallara (işlərə və xidmətlərə) təcili tələbat yarandıqda və tender prosedurlarının keçirilməsi və ya satınalmanın hər hansı digər metodundan istifadə edilməsi məqsədəuyğun olmadıqda; tələbatın təcili olmasına gətirib çıxarmış halları qabaqcadan görmək qeyri-mümkün olduqda və ya bu hallar satınalan təşkilatın ləngiməsinin nəticəsi olmadıqda”; Göründüyü kimi, “mallara(işlərə, xidmətlərə) təcili təlabat yaranmasi” bir mənbədən satınalmanın hüquqi əsaslarından hesab edilir. İsətnilən qurum, satınalmanı öncədən planlaşdırmadan, son anda bu müddəanı əsas gətirərək tender keçirmədən bir mənbədən satınalma gerçəkləşdirə bilər. Bu isə ciddi şəkildə korrupsiya yaranmasına “hüquqi” əsas yaradır. Bir mənbədən satınalmanın hüquqi əsaslarından digəri biri, “satınalmanın hər hansı digər metodundan istifadə edilməsi məqsədəuyğun olmadıqda” - kimi mücərrəd normadır. Məqsədəuyğunluğun necə, kim tərəfindən müəyyən olunacağı, bunun nə qədər hüquqi mahiyyət daşıdığı müzakirəyə ehtiyac olmayacaq qədər şübhəlidir. Bu da satınalan quruma geniş səlahiyyət sərbəstliyi verməklə, onun tendersiz satınalmaya meyl etməsinə geniş imkan yaradır. Bir mənbədən satınalmanın hüquqi əsaslarından bir digəri, “tələbatın təcili olmasına gətirib çıxarmış halları qabaqcadan görməyin qeyri-mümkün olması” halıdır. Bu da digər “hüquqi” əsaslar kimi qeyri-müəyyən, hüquqi mahiyyətdən uzaq və səlahiyyət sahiblərinə geniş manevr imkanı verən, qaranlıq məqamlara yol aça bilən kriteriyadır. Satınalan çox rahat şəkildə bu müddəanı əsas gətirərək, açıq tenderdən imtina edə bilər. Qanunun 21.1.3-cüü maddəsi də kifayət qədər ziddiyyətlidir. Maddə belədir: “fövqəladə hallarla əlaqədar həmin mallara (işlərə və xidmətlərə) təcili tələbat yarandıqda, satınalmanın digər metodlarından istifadə, onlara sərf ediləcək vaxt baxımından məqsədəuyğun olmadıqda”. Bilindiyi kimi fövqəladə vəziyyətdə fəaliyyət göstərəcək ayrıca dövlət qurumu var və bu qurumun mahiyyəti fövqəladə vəziyyətdə, fövqəladə işlərdə fəaliyyətini sürdürməkdir. Odur ki, belə hallarda fəaliyyət göstərən qurum bu hala hər zaman hazırlıqlı olmalı, bunun üçün öncədən tədarüklərini görməli, mallarını və s. almalıdır. Belə bir halın qanuna qoyulması və açıq tenderdən imtina üçün əsaslar arasında göstərilməsi effektiv idarəetmə baxımından ziddiyyət təşkil edir. Qanunun 21.1.4-cü maddəsi də mahiyyət təxminən eynidir. Burada da malgöndərənin faktiki olaraq inhisarından söhbət gedir. Göndərdiyi malı (xidməti) elə şərtlərdə göndərir ki, satınalan digər mal və ya avadanlığı da ondan almalı olsun. Bu dövlət satınalmalarının effektiv həyata keçirilməsi prinsipinə ziddir. Qanunun 25.1-ci maddəsi “Açıq tenderin keçirilməsi barədə elan tender zərflərinin açılması günündən azı 30 bank günü, ikinci dəfə isə azı 20 bank günü əvvəl, respublikanın dövlət qəzetlərində və beynəlxalq miqyasda yayılan kütləvi informasiya vasitələrində verilməli” – olduğunu bildirir. Lakin burada müasir informasiya kommunikasiya vasitəsi kimi önəmli yer tutan internet resurslarından istifadə edilməsini nəzərdə tutmayır. Lakin 2005-ci ildə qəbul edilən İnformasiya əldə etmək haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 29.1.8-ci maddəsi “dövlət və bələdiyyə satınalmalarının şərtləri, nəticəsi, eləcə də dövlət və bələdiyyə əmlakının satılması, onun üzərində əmlak hüquqlarının dəyişməsi barədə məlumatlar”ın həmin qurumların İnternet səhifəsində yayılmalı olduğunu tələb kimi qoyur və bunun yerinə yetirilməməsi halında İnzibati Xətalar Məcəlləsinin tələblərinə əsasən həmin qurumlar məsuliyyət daşıyırlar. Qanunun 27.4-cü maddəsində “Hər hansı tender təklifinin qiyməti müvafiq malların (işlərin və xidmətlərin) ehtimal olunan qiymətindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirsə, satınalan təşkilat həmin təklifi rədd edə bilər” - müddəası yer alır. Diqqət etsək, burada faktiki olaraq satınalanın təklif verən tərəfindən aldadılmasından söhbət gedir. Lakin maraqlısı budur ki, belə olan halda dövlətin əmlakının effektiv xərclənməsinin tələb etdiyi məntiqlə təklif birmənalı rədd edilməli olsa da, qanunda “rədd edir” ifadəsinə yer verilmir, “rədd edə bilər” –deməklə məmurlara müəyyən manevr imkanı tanıyır. Bu maddə zaman korrupsiya meylini artıra bilər. Belə ki, malgöndərən ayrıca sövdələşərək baha olam malların alınması müqabilində satınalan tərəfin məsul şəxslərini ələ ala bilər. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin satın aldığı malların bazar qiymətindən xeyli yüksək olduğunu mətbuatın yaydığı araşdırmada gördük ki, burada böyük ehtimalla eyni məntiqlə hərəkət edilmişdir. Qanunun 40.6-cı maddəsində “satınalma müqaviləsini imzalayarkən satınalan təşkilat malların (işlərin və xidmətlərin) hər vahidinin qiymətlərini və meyarlarını dəyişdirməmək şərti ilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının razılığı ilə malların (işlərin və xidmətlərin) həcmini 15 faizə qədər artırıb azalda biləcəyi” bildirilib. Lakin bunun hansı səbəbdən olacağına dair heç bir əsas göstərilməyib. Yəni ehtiyacların artması və ya azalması, yaxud hansısa digər səbəblər tələb edilmədən satınalan quruma belə bir səlahiyyətin verilməsi, bu səlahiyyəti keyfi istifadə etmək ehtimalını artırır. Qanunun 41.2-ci maddəsində “satınalmada yalnız yerli malgöndərənlərin (podratçıların) iştirak etdiyi və ya satın alınan xidmətlərin ümumi qiymətinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş məbləğdən çox olmadığı hallar istisna olmaqla, bildiriş həmçinin beynəlxalq miqyasda geniş yayılan mətbuat orqanında və internetdə dərc edilirəcəyi” bildirilib. Bu maddənin mahiyyətini anlamaq olduqca çətindir. Yerli malgöndərənlərin (podratçıların) iştirak etdiyi halda bildirişin internetdə yayılmasının nəzərdə tutulmamasının hüquqi mahiyyəti anlaşılmır. Bildirişin İnternetdə yayılması daha geniş ictimaiyyətin bu məsələdən xəbərdar olmasına şərait yaradacaq və əslində ictimai nəzarət funksiyasını həyata keçirmək istəyən qurum və şəxslər bilgilənmiş olacaq. Maddənin ikinci hissəsində nəzərdə tutulan “satın alınan xidmətlərin ümumi qiymətinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş məbləğdən çox olmadığı hallar”ın da istisna kimi göstərilməsi və belə olan hallarda da bildirişin İnternetdə yayılması məcburiyyətinin nəzərdə tutulmaması şəffaflıq baxımından habelə, dövlət əmlakının səmərəli istifadə olunmasına ictimai nəzarətin təmini baxımından ciddi problem yaradır. Qanunun 48.2-ci maddəsinin mətni də xeyli maraqlıdır. “ Satınalan təşkilat bildiriş dərc edilməsini qənaət və səmərəlilik baxımından məqsədəuyğun saymadığı hallar istisna olmaqla, təkliflərin verilməsinə maraq oyatmaq məqsədi ilə yerli və beynəlxalq miqyasda geniş yayılan mətbuat orqanında bildiriş dərc etdirir”. Bu maddə təkliflər sorğusunu əhatə edir. Diqqət çəkən məqam ondan ibarətdir ki, qanunverici dövlət vəsaitindən istifadə edərək bir mal və ya xidmət satın alacaq qurum bu prosesin şəffaflığını və iştirakçılar arasında bərabərliyi qorumalı olduğu halda, burada əksinə olaraq, satınalan təşkilata “bildiriş dərc edilməsini qənaət və səmərəlilik baxımından məqsədəuyğun saymadığı hallar istisna olmaqla” deməklə, bildiriş dərc edilməsinin qarşısını “qənaət və səmərəlilik” pərdəsi altında alır və çox önəmli ictimai əhəmiyyətlə məsələni bəsit bir səbəblə əslində gizlədilməsinə şərait yaradır. Qanunun 55-ci maddəsi bu qanunun tətbiqi zamanı ziyan çəkənlərin şikayət vermək hüququnu nəzərdə tutur. Lakin həmin maddənin 2-ci bəndinə görə ”satınalma metodunun seçilməsi” şikayət obyekti ola bilməz. Satınalma metodunun seçilməsi də bir hüquqi addımdır və bunu seçən satınalan qurum hüququ pozaraq bu addımı atmış ola bilər. Belə olan halda satınalma metodunu hansı səbəblərlə məsələn, tenderlə yox, bir mənbədən satınalma ilə həyata keçirdiyini mübahisələndirməyə yol verilməməsinin məntiqi anlaşılmır. Burada hansı hüquqi yararın olduğunu müəyyən etmək mümkün deyil.
İctimai nəzarətin təmin olunması, ictimai funksiyalar həyata keçirən qurumların şəffaflığının təmin olunması, hesabatlılığın genişləndirilməsi məqsədi ilə bu kateqoriyada qiymətləndirilə biləcək bütün qurumların mal alım-satım işlərində, xidmətlər almasında, işlərin görülməsində, inşaat işlərinin aparılmasında tender üsulunun seçilməsi zəruriliyinin təmin edilməsi məqsədi ilə bu qurumların siyahısı da geniş şəkildə və aydın verilməlidir. - Ümumi dövlət büdcəsinə daxil olan dairələr, qarışıq büdcəli qurumlar, bələdiyyələr və digər yerli özünüidarə qurumları ilə bu qurumlara tabe olan dönər sərmayəli quruluşlar, birliklər, hüquqi şəxslər, habelə, - dövlət iqtisadi quruluşları, onların yaratdığı və ya formalaşdırdıqları digər iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan quruluşlar; - Sosial təminat qurumları, özəl qanunlarla qurulmuş və dövlət səlahiyyətləri və funksiyaları verilmiş hüquqi şəxs statusu olan qurumlar ilə müstəqil büdcəli quruluşlar; Yuxarıda sayılan hər üç abzasda göstərilən qurumların birbaşa və ya dolaylı olaraq birlikdə yaxud ayrılıqda sərmayələrinin yarısından çoxuna sahib olan hər cür quruluş, müəssisə, birlik, kooperasiya və şirkətlər;
Araşdırma Multimedia Mərkəzi tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının dəstəyi ilə “Dövlət satınalmalarında informasiya açıqlığı və şəffaflığın təmin edilməsi üçün informasiya texnologiyalından səmərəli və effektiv istifadə mexanizmləri hazırlamaq ” Layihəsi çərçivəsində hazırlanıb Yüklə 80,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|