Fonetik oʻzgarishlar



Yüklə 206,7 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix23.12.2022
ölçüsü206,7 Kb.
#121744
Презентация (9)



Hozirgi o’zbek a'dabiy tilidan
Prezentatsiya
Student : Xabibullayeva Go’zaloy
Mavzu : FONETIK HODISALAR


Fonetik 
o'zgarishlar

Fonetik oʻzgarishlar, tovush oʻzgarishlari, fonetik jarayonlar —
nutq jarayonida soʻzning fonetik tuzilishida, tarkibida sodir 
boʻladigan oʻzgarishlar. Nutq jarayonida, talaffuzda tovushlar 
boshqacha aytilishi, tushib qolishi, baʼzan esa tovush 
orttirilishi, bir tovushning ikkinchisi tomonidan moslashtirilishi 
mumkin


Fonetik 
o'zgarishlar

Fonetik oʻzgarishlar tovushlarning kombinatorpozitsion (lot. 
combinare — qoʻshmoq, birlashtirmok va positio — holat, 
joylashish) oʻzgarishlari deyiladi. Kombinator oʻzgarishlar 
yonmayon tovushlarning oʻzaro taʼsirlashuvi natijasida yuzaga 
keladi va ularga quyidagilar kiradi:


Fonetik 
o’zgarishlar 

akkomodatsiya (lot. accomodatio— moslashish) — yonma-yon 
turuvchi 2 tovush (unli va undosh tovush) artikulyatsiyasining 
qisman moslashishi, muvofiq kelishi. Mas, til oldi unlilari (a, e, 
i) til orqa undoshlari (q, g', x)ning talaffuz etilishiga 
muvofiklashib, orqaga siljiydi; assimilyatsiya (k,.), 
dissimilyatsiya (qarang), metateza (qarang), diereza (yun. 
diairesis — ajralish, boʻlinish) — muayyan talaffuz sharoiti 
tufayli soʻz tarkibidagi tovushning tushib qolishi: 
pastqam>pasqam kabi.


Fonetik 
o’zgarishlar 

Soʻz oʻzagidagi yoki unga qoʻshilgan qoʻshimchalar tarkibidagi 
ayrim tovushlarning maʼlum fonetik qurshov yoki pozitsiya 
taʼsirida talaffuz etilmasligi natijasida sodir boʻladigan fonetik 
oʻzgarishlarga quyidagilar kiradi: prokop a (
yunoncha
: rgokore) 
— soʻz boshida unli yoki undosh tovushning tushib kolishi: 
yiroq>iroq, yilon> ilon kabi; sinkopa (yun. synkope —
qisqartirish) — soʻz oʻrtasidagi tovushning tushib kolishi: oʻgʻil 
> oʻgʻlim kabi; apokopa (yun. arokore — tugallanmani 
qisqartirish) — soʻz oxiridagi unli yoki undoshning yoxud 
qoʻshma soʻzdagi 2qismning tushib kolishi: baland > balan, 
doʻst > doʻs; kilogramm > kilo, metropoliten > metro kabi.


Unutmaslik 
kerak:

1. Fonetik hodisalar unlilarga ham, undoshlarga ham 
taalluqlidir.

2. Testda yozuvda aks etadigan fonetik o‘zgarishlarni 
topish talab etiladi. “Do‘st” – [do‘s], “ketdi” – [ketti] kabi 
faqat talaffuz uchun xos hodisalar nazarda tutilmaydi.


1:Tovush 
tushishi:

Asosga qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida so‘zda ayrim 
unli va undosh tovushlar tushib qoladi. Asosan, 
unlilardan a, i, e, u, undoshlardan t, n, qo‘sh undoshli 
so‘zlarda esa s, l, m kabi tovushlar tushishi kuzatiladi.


2: Tovush 
ortishi:

Ayrim so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shganimizda tovush 
ortadi. Bu hodisa yozma nutqda unlilar bilan sodir 
bo‘lmaydi, faqat undosh tovushlar (n, y) ishtirokida 
kuzatiladi.

Misollar: 

de + il + di = deyildi;

mavzu + im = mavzuyim;

shu + ga = shunga.

Shuningdek, ch, s, b kabi undoshlarning ayrim so‘zlar 
tarkibida ikkilantirilishi ham tovush ortishi 
hisoblanaveradi.


3: Tovush 
almashishi :

So‘zlarga qo‘shimchalar qo‘shilishi natijasida bir unli yo 
undoshning boshqa unli yo undosh tovushga almashib 
qolishi shunday ataladi.

t.me/masofatalim
Muhimhisoblagich, tutqich
chizg‘ich, ko‘rsatkich kabi so‘zlarda tovush almashishi 
ro‘y berMAgan, chunki 

-gich qo‘shimchasi faqat va undoshlari bilan 
yakunlangan so‘zlarga qo‘shilsagina tovush almashishi 
ro‘y bergan hisoblanadi. Bu qoida bilan 
boshlanadigan barcha qo‘shimchalarga tegishli.

Yoqqich, ekkach, boqqani, bukkan, chiqquncha kabi 
so‘zlarda tovush almashishi bor.

Yüklə 206,7 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin