Fonetik oʻzgarishlar

---

Hozirgi o’zbek a'dabiy tilidan
Prezentatsiya
Student : Xabibullayeva Go’zaloy
Mavzu : FONETIK HODISALAR

---

Fonetik 
o'zgarishlar
▪
Fonetik oʻzgarishlar, tovush oʻzgarishlari, fonetik jarayonlar —
nutq jarayonida soʻzning fonetik tuzilishida, tarkibida sodir 
boʻladigan oʻzgarishlar. Nutq jarayonida, talaffuzda tovushlar 
boshqacha aytilishi, tushib qolishi, baʼzan esa tovush 
orttirilishi, bir tovushning ikkinchisi tomonidan moslashtirilishi 
mumkin

---

Fonetik 
o'zgarishlar
▪
Fonetik oʻzgarishlar tovushlarning kombinatorpozitsion (lot. 
combinare — qoʻshmoq, birlashtirmok va positio — holat, 
joylashish) oʻzgarishlari deyiladi. Kombinator oʻzgarishlar 
yonmayon tovushlarning oʻzaro taʼsirlashuvi natijasida yuzaga 
keladi va ularga quyidagilar kiradi:

---

Fonetik 
o’zgarishlar 
▪
akkomodatsiya (lot. accomodatio— moslashish) — yonma-yon 
turuvchi 2 tovush (unli va undosh tovush) artikulyatsiyasining 
qisman moslashishi, muvofiq kelishi. Mas, til oldi unlilari (a, e, 
i) til orqa undoshlari (q, g', x)ning talaffuz etilishiga 
muvofiklashib, orqaga siljiydi; assimilyatsiya (k,.), 
dissimilyatsiya (qarang), metateza (qarang), diereza (yun. 
diairesis — ajralish, boʻlinish) — muayyan talaffuz sharoiti 
tufayli soʻz tarkibidagi tovushning tushib qolishi: 
pastqam>pasqam kabi.

---

Fonetik 
o’zgarishlar 
▪
Soʻz oʻzagidagi yoki unga qoʻshilgan qoʻshimchalar tarkibidagi 
ayrim tovushlarning maʼlum fonetik qurshov yoki pozitsiya 
taʼsirida talaffuz etilmasligi natijasida sodir boʻladigan fonetik 
oʻzgarishlarga quyidagilar kiradi: prokop a (
yunoncha
: rgokore) 
— soʻz boshida unli yoki undosh tovushning tushib kolishi: 
yiroq>iroq, yilon> ilon kabi; sinkopa (yun. synkope —
qisqartirish) — soʻz oʻrtasidagi tovushning tushib kolishi: oʻgʻil 
> oʻgʻlim kabi; apokopa (yun. arokore — tugallanmani 
qisqartirish) — soʻz oxiridagi unli yoki undoshning yoxud 
qoʻshma soʻzdagi 2qismning tushib kolishi: baland > balan, 
doʻst > doʻs; kilogramm > kilo, metropoliten > metro kabi.

---

Unutmaslik 
kerak:
▪
1. Fonetik hodisalar unlilarga ham, undoshlarga ham 
taalluqlidir.
▪
2. Testda yozuvda aks etadigan fonetik o‘zgarishlarni 
topish talab etiladi. “Do‘st” – [do‘s], “ketdi” – [ketti] kabi 
faqat talaffuz uchun xos hodisalar nazarda tutilmaydi.

---

1:Tovush 
tushishi:
▪
Asosga qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida so‘zda ayrim 
unli va undosh tovushlar tushib qoladi. Asosan, 
unlilardan a, i, e, u, undoshlardan t, n, qo‘sh undoshli 
so‘zlarda esa s, l, m kabi tovushlar tushishi kuzatiladi.

---

2: Tovush 
ortishi:
▪
Ayrim so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shganimizda tovush 
ortadi. Bu hodisa yozma nutqda unlilar bilan sodir 
bo‘lmaydi, faqat undosh tovushlar (n, y) ishtirokida 
kuzatiladi.
▪
Misollar: 
▪
de + il + di = deyildi;
▪
mavzu + im = mavzuyim;
▪
shu + ga = shunga.
▪
Shuningdek, ch, s, b kabi undoshlarning ayrim so‘zlar 
tarkibida ikkilantirilishi ham tovush ortishi 
hisoblanaveradi.

---

3: Tovush 
almashishi :
▪
So‘zlarga qo‘shimchalar qo‘shilishi natijasida bir unli yo 
undoshning boshqa unli yo undosh tovushga almashib 
qolishi shunday ataladi.
▪
t.me/masofatalim
Muhim: hisoblagich, tutqich, 
chizg‘ich, ko‘rsatkich kabi so‘zlarda tovush almashishi 
ro‘y berMAgan, chunki 
▪
-gich qo‘shimchasi faqat q va k undoshlari bilan 
yakunlangan so‘zlarga qo‘shilsagina tovush almashishi 
ro‘y bergan hisoblanadi. Bu qoida g bilan 
boshlanadigan barcha qo‘shimchalarga tegishli.
▪
Yoqqich, ekkach, boqqani, bukkan, chiqquncha kabi 
so‘zlarda tovush almashishi bor.