Ilm-fan va ta’lim

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 1
~ 157 ~ 
T.MÁTMURATOV POEZIYASÍNDA FRAZEOLOGIZMLERDIŃ 
JUMSALÍW ÓZGESHELIGI 
Esemuratova Shaxnoza 
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika 
fakulteti 3-kurs studenti 
Ilimiy basshısı: PhD 
G.Allambergenova
 
Annotatsiya: 
Bul maqalada frazeologizmlerdin' til biliminde tutqan ornı, 
qollanılıwı, mazmunı haqqında Qaraqalpaqstang'a belgili shayır To'lepbergen 
Ma'tmuratovtın' do'retiwshiligi negizinde so'z ju'rgizilgen. Shayır do'retpelerindegi 
frazeologizmler, olardın' qollanılıw o'zgeshelikleri, forması jag'ınan o'zgeriske ushırap 
qollanılg'an frazeologizmler ha'm olardın' uqsaslıq ha'm ayırmashılıq ta'repleri 
ko'rsetip berilgen. Sonın' menen birge, shayırdın' do'retpelerinin' mazmunına da sholıw 
jasalg'an. Qaraqalpaq til iliminin' basqa wa'killeri ta'repinen frazeologizm haqqındag'ı 
pikirler keltirilgen. 
Gilt so'zler
: frazeologizmler, til bilimi, turaqlı so'z dizbekleri, a'debiyat, ilimiy 
miynet, ko'rkem so'z, eki komponentli turaqlı so'z dizbekleri, ma'nilik boyawlar, 
xabarlaw, ta'sir etiw, leksikalıq qatlam, ko'rkem baylıq, ma'nilik o'tkirlik
 
Sózlik quramda tek jeke sózler ǵana emes, jeke sózlerdey pútin bir máni 
ańlatıwshı birneshe sózler dizbeginen quralǵan turaqlı sóz dizbekleri de belgili orın 
iyeleydi. Onıń ústine bul leksikalıq qatlam ózgeshe sıpatqa, ayrıqshalıqlarǵa iye sózlik 
quramnıń bir toparın quraydı. Usıǵan baylanıslı Akad. V.V.Vinogradov til adamlardıń 
turmıs xizmetine baylanıslı hár qıylı funkciyalardı atqaradı. Tildiń eń áhmiyetli 
jámiyetlik funkciyaları mınalardan ibarat: 1)sóylesiw (obsheniye), 2) xabarlaw 
(soobsheniye), 3)tásir etiw ( vozdeystviye) usınday funkcıyalardı atqarıw ushın 
tarıyxıy rawajlanıwda tildiń ayırım bólshekleri sıpatında olardıń ózine tán bolģan 
ayrıqsha leksika-frazeologiyalıq, geypara morfologiyalıq quralları qáliplesedi. Tildegi 
bunday bólshekler tildiń funkcional stilleri dep ataladı [1.6]. Haqıyqatında da, 
frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń belgili túrlerinen esaplanatuǵın naqıllar-maqallar, 
idiomalar sonday-aq, onıń basqa da túrleri biziń kúndelikli til arqalı qatnas 
jaǵdayımızda pikirimizdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik boyawları menen jetkeriwde 
ayrıqsha xizmet atqaradı. 
Leksikamızda frazeologizmler oǵada kóp ushırasadı. Olar birneshe sózlerden 
quralǵanı menen dara-dara sózler sıpatında qaralmaydı. Quramındaǵı barlıq sózler 
jıynalıp bir mánini ańlatıp keledi. Frazeologizmlerdiń quramındaǵı hárqanday orınsız 
ózgeris frazeologizmniń semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da buzılıwına 
alıp keledi. Sonlıqtan da, frazeologizmler semantikalıq jaqtan da, emocionallıq-

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 1
~ 158 ~ 
ekspressivlik tásirliligi jaǵınan da tildiń ayrıqsha toparı retinde kózge túsedi. Ásirese, 
tildiń qaymaǵı, maǵızı bolıp esaplanatuǵın frazeologizmler kórkem ádebiyat tarawında 
jazıwshı hám shayırlar tárepinen jiyi qollanıladı. 
Til-kórkem ádebiyattıń birinshi elementi, sebebi hárqanday ádebiy shıǵarmanıń 
kórkemligi onıń tili arqalı kózge túsedi.Jazıwshı hám shayırlar dóretpelerinde óz 
pikirin ıqsham hám tásirli etip beriw ushın xalıq tiliniń kórkem baylıǵı bolǵan 
frazeologizmlerden paydalanadı. Pikirdi ápiwayı sózler menen bayanlamastan, 
frazeologizmlerdi paydalanıw kórkem shıǵarmalarǵa ózgeshe mánilik ótkirlik hám 
kórkemlik baǵıshlaydı. Turaqlı sóz dizbeklerin óz ornında sheber qollanılıw bolsa 
hárqanday jazıwshı yamasa shayırdıń stillik ózgesheligi hám sheberligine baylanıslı. 
Biz bul maqalamızda shayır Tólepbergen Mátmuratovtıń dóretpelerinde 
frazeologizmlerden paydalanıw sheberligine toqtap ótpekshimiz. 
Erte dáwirlerden berli xalıq tiliniń ajıralmas bólegi sıpatında qollanılıp kıyatırǵan 
frazeologizmler ózine tán mánilik boyawları, ekspressivlik mánisi menen aytılayın 
degen pikirge ózgeshe tús inám etedi. Turaqlı sóz dizbekleri birneshe sózden quralǵan 
menen, bir sózdiń mánisin beredi. Sonlıqtan da, frazeologizmler kórkem shıǵarmada 
súwretlewdiń stilistikalıq quralı sıpatında qollanılıp kelmekte. Tólepbergen 
Mátmuratov poeziyalıq qatarlarında sheberlik penen, shıǵarma tilinıń qunlılıǵın asırıw 
ushın qollanılǵanın kóriwge boladı.Mısalı: Jaman tırnaq arasınan kir izler, Min 
taǵarsań hátte Ayǵa, Kúnge sen (Jaqsı adamnıń júregi); Sen qayǵırsań qabırǵası 
qayısıp, Qayǵırmaǵan dos yarannan saqlaǵay (Suwdan tınıq aydan aq). Jaqsılarǵa 
mudam kún ashıq bolsın, Tórt tárepi qubla jol ashıq bolsın (Biz qushaq ashamız 
ashılıwlarǵa). Búgin kózim jetti bir haqıyqatqa, Mingen biyigimnen túsemen endi 
(Jaqsı adamnıń júregi). 
Berilgen mısallarda tilimizde qollanılıp júrgen “tırnaq arasınan kir izlew”, 
“qabırǵası qayısıw”, “tórt tárepi qubla”, “ kózi jetiw” siyaqlı frazeologizmlerdiń qosıq 
qatarlarında jumsalǵanın kóremiz. 
Frazeologizmlerdiń quramı hám qurılısı ayrım jaǵdaylarda stilik talaplarǵa hám 
shayırdıń sheberligine baylanıslı ózgertilip qollanılıw jaǵdayları da ushırasadı. Mısalı: 
Traktorın zıtqıtıp aydap, Qızǵa názer saladı jaylap (Aysánem); Tislerimdi tisime tirep, 
Avtomattan shashtım jalındı (Urıs dártleri); Tilińe kelgen gápti qaytarmaǵan, Jawına 
da ótirik aytalmaǵan (Súysiniw). 
Bunda shayır “kóz salıw”, “tisin tisine qoyıp shıdaw”, “awzına kelgenin aytıw” 
turaqlı sóz dizbekleriniń ayırım komponentleriniń orın-tártibi almasıp, poeziyalıq 
qosıq qatarlarında uyqaslıq payda etiw ushın ózgertip, sózler qosıp paydalanǵan. 
Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materialların analizlep qaraǵanımızda, onda 
quramalı qurılısqa iye teńles eki komponentli frazeologizmler júdá kóplep ushırasadı. 
Bunday frazeologizmler xalqımızdıń bay folklorında, sheber jazıwshılarımızdıń 
tilinde, awızeki sóylewde jiyi qollanıladı. Eki komponentli turaqlı sóz dizbekleri 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 1
~ 159 ~ 
quramalı dúziliske iye. Usı quramalı túri boyınsha qaraqalpaq til biliminde teńles eki 
komponentli frazeologizmler filologiya ilimleriniń kandidatı G.Aynazarovanıń ilimiy 
miyneti qaraqalpaq tiliniń frazeologizmlerin arnawlı úyrenilgenligi menen áhmiyetli 
[2]. Bunday qatarlar shayır dóretpelerinde eki komponentli frazeologizmlerdiń geyde 
ekewi de, al ayrım jaǵdaylarda tek bir komponentiniń jumsalǵanın kóriwimizge boladı. 
Mısalı: Jańılmas jaq bolmas, súrinbes tuyaq, Adasıp qalıwdıń azabı jaman (Súrnikseńiz 
de). Óspes bala ónbes dawdı dawlaydı, Iytler úre beredi - ǵoy kárwanǵa (Jaqsı adamnıń 
júregi). 
Joqarıdaǵı qatarlarda “ Jańılmas jaq bolmas, súrinbes tuyaq” frazeologizmi 
qálpinde qısqarmay sol qálpinde, al ekinshi mısaldaǵı “Iyt úrer, kárwan kósher ” 
frazeologizmi ózgeriske ushırap qollanılǵan. Eki frazeologizm de tilimizde jiyi 
jumsalǵanlıqtan, qosıq qatarların oqıǵanda olardıń mánisin túsiniw qıyınshılıq 
tuwdırmaydı hám frazeologizmlerdiń tolıq mánileri túsiniledi. 
Солай етип, Tólepbergen Mátmuratov dóretpelerinde turaqlı sóz dizbeklerin 
qosıq qatarlarınıń mazmunı hám formasına say ıqsham, orınlı paydalanǵan. 
Frazeologizmlerdiń formalarınıń ózgeriwi yamasa qısqartırıp qollanılıwı da 
dóretpeleriniń tásirliligin, kórkemligin jáne de asırıwǵa xizmet etken. Shayır kórkem 
sóz sheberi sıpatında qaraqalpaq tiliniń baylıqların sheber paydalanǵan. 
 
Paydalanǵan
ádebiyatlar:
1.
Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. 
Поэтика.Москва, 1963, -Б.6 
2.
Berdimuratov.E “ Házirgi qaraqalpaq tili. Leksika”, Nókis, 1994-jıl 
3.
Aynazarova.G Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. 
Nókis, 2005- jıl 
3. Mátmuratov.T “ Jaqsılıq sarayı”, Nókis, 1986-jıl 120 bet 
4. Mátmuratov. T “ Saylandı shıǵarmaları” Nókis, 2019-jıl 316 bet