İnsani geliŞme endeksi – geliRİN ÖtesindediR

İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ (İGE)

GELİRİN ÖTESİNDE YAŞAM STANDARDINI ve REFAHI BELİRLEMEKTEDİR



Prof.Dr. Muammer Kaya

Eskişehir-Osmangazi Üniversitesi

Teknoloji Araştırma Merkezi

TEKAM Müdürü, [e-mail], 0 532 4755061
İnsani Gelişme Endeksi: 1990 yılından beri İnsani Gelişme Endeksi (İGE) her yıl, Birleşmiş Milletler Gelişme Programı (UNDP) İnsani Gelişme Rapor Ofisi tarafından yayınlanır. Bu endeks milli gelir dışında insanların refahının kısa bir tanımını içerir. İGE üç boyutlu insani gelişmenin birleşik ölçümünü sağlar. Uzun ve sağlıklı yaşama (yaşam ömrü ile ölçülür), eğitilmiş olmak (yetişkin okur-yazarlığı, ve ilk, orta ve liseye kayıt) ve saygın/iyi şekilde yaşam standardına sahip olmak (satın alma gücü paritesi ve kişi başına düşen gelirle ölçülür). Endeks insani gelişmenin tam ölçümünü yapamaz. İGE cinsiyet veya gelir adaletsizliğini kapsamaz. İnsan hakları ve politik serbestliği ölçüsünü gösteremez. Ancak insani gelişmenin ve gelir ile iyi yaşamın arasındaki karmaşık ilişkiler hakkında kaba bilgiler verir.
UNDP, 2008 İGE verileri 2006 yılının istatistiksel değerlerini içerir. 2008 Dünya İGE değerlendirmesinde Türkiye 0.798 değerle 179 dünya ülkesi içinde 76. sırada yer almıştır. Dünyadaki ülkeler İnsani Gelişme Endeks değerlerine göre Yüksek, Orta ve Düşük Gelişmiş ülkeler olarak üç gruba sınıflandırılmaktadır (Çizelge 1). Yüksek Gelişme Endeks Değerine sahip 75 ülke, Orta Gelişme Değerine sahip 78 ülke ve Düşük Gelişme Endeks değerine sahip 26 ülke vardır. Türkiye, Orta Gelişme Endeks değerine sahip ilk ülkedir. Çizelge 2 dünyadaki 179 ülkenin insani gelişme sıralamasını göstermektedir.

	İGE Değeri	Kategorideki Ülke Sayısı	Kişi Başına Düşen Gelir, ABD $
Yüksek Gelişme	> 0.800	75	11116
Orta Gelişme	0.799 - 0.500	78	11115 - 906
Düşük Gelişme	< 0.500	26	905
Toplam		179

Çizelge 1: UNDP ve Dünya Bankasına göre İnsani Gelişme ve Gelir Sınıflandır-ması.
İGE değeri en yüksek ülke 0.968 değerle İzlanda olup en düşük ülke 0.329 değerle Sierra Leone’dir. Doğuştan yaşam beklentisi en fazla 82.4 yaşla Japonlar da olurken en az 40.2 yaş ile Swaziland’lılardadır. Ülkemizde doğuştan yaşam beklentisi 71.6 yaştır ve ülkemiz 179 ülke içinde 87. sırada yer almaktadır. 15 yaş üstü yüzde ergen okur yazarlık oranında %100 ile Gürcistan en iyi durumda iken Mali %22.9 ile son sırada yer almaktadır. Ülkemiz 147 ülke içinde %88.1 değerle 74. sırada yer alabilmektedir. İlk-orta ve liseye birleşik kayıt oranında Avustralya %114.3 ile ilk sırada yer alırken Jibuti %25.5 ile sonuncu sıradadır. Ülkemiz %71.1 ile 106 sırada yer almaktadır. Satın alma gücü paritesine göre kişi başına düşen milli gelirde Lüksemburg 77089 dolar ile ilk sırada yer alırken Kongo Demokratik Cumhuriyeti 281 dolar ile son sıradadır. Türkiye 11535 dolar ile 178 ülke içinde 61. sırada yer almıştır.
Çizelge 2: Dünyadaki Ülkelerin 2006 İnsani Gelişme Sıralaması.

Yüksek İnsani Gelişme Iceland Norway Canada Australia Ireland Netherlands Sweden Japan Luxembourg Switzerland France Finland Denmark Austria United States Spain Belgium Greece Italy New Zealand United Kingdom Hong Kong, China (SAR) Germany Israel Korea, Rep. of Slovenia Brunei Darussalam Singapore Kuwait Cyprus United Arab Emirates Bahrain Portugal Qatar Czech Republic Malta Barbados Hungary Poland Chile Slovakia Estonia Lithuania Latvia Croatia Argentina Uruguay Cuba Bahamas Costa Rica Mexico Libyan Arab Jamahiriya Oman Seychelles Saudi Arabia Bulgaria Trinidad and Tobago Panama Antigua and Barbuda Saint Kitts and Nevis Venezuela, Rep. Bov. Romania Malaysia Montenegro Serbia Saint Lucia Belarus The former Yugoslav Republic of Macedonia Albania Brazil Kazakhstan Ecuador Russian Federation Mauritius Bosnia and Herzegovina

Orta İnsani Gelişme Turkey Dominica Lebanon Peru Colombia Thailand Ukraine Armenia Iran, Islamic Rep. of Tonga Grenada Jamaica Belize Suriname Jordan Dominican Republic Saint Vincent and the Grenadines Georgia China Tunisia Samoa Azerbaijan Paraguay Maldives Algeria El Salvador Philippines Fiji Sri Lanka Syrian Arab Republic Occupied Palestinian Territories Gabon Turkmenistan Indonesia Guyana Bolivia Mongolia Moldova Viet Nam Equatorial Guinea Egypt Honduras Cape Verde Uzbekistan Nicaragua Guatemala Kyrgyzstan Vanuatu Tajikistan South Africa Botswana Morocco São Tomé and Principe Namibia Congo Bhutan India Lao, People's Dem. Rep. Solomon Islands Myanmar Cambodia Comoros Yemen Pakistan Mauritania Swaziland Ghana Madagascar Kenya Nepal Sudan Bangladesh Haiti Papua New Guinea Cameroon Djibouti Tanzania, U. Rep. of Senegal

Düşük İnsani Gelişme Nigeria Lesotho Uganda Angola Timor-Leste Togo Gambia Benin Malawi Zambia Eritrea Rwanda Côte d'Ivoire Guinea Mali Ethiopia Chad Guinea-Bissau Burundi Burkina Faso Niger Mozambique Liberia Congo, Dem. Rep. Central African Republic Sierra Leone

Türkiye’de İnsani Fakirlik Endeksi (İFE): İnsani gelişme endeksi ülkenin insan gelişiminde ortalama gelişmesini ölçer. İnsani Fakirlik Endeksi, gelişmekte olan ülkelerde insani gelişme endeksinin altında yaşayan insanların oranını belirler. Fakirlik ölçütü günde 1.25 doların altında geliri olan muhtaçları kapsar. Türkiye’nin İFE değeri %8.7 olup 135 gelişmekte olan ülke içinde 40 sırada yer almaktadır. İnsani Fakirlik Endeksi 40 yaşından daha az yaşam ömrüne sahip sağlıkları oldukça kötüleşmiş insan oranını da ölçer. Eğitim ise okur yazmazlık oranı ile ölçülür. Uygun yaşam standardı ise sağlıklı su kaynağına sahip olma, 5 yaş altı çocuklarda kilo gibi kriterlerle belirlenir. İFE değeri 135 gelişmekte olan ülkede en iyi Çek Cumhuriyetinde (1.7) olup en kötü Afganistan’dadır (60.2). Türkiye 40. sırada yer almaktadır. 40 yaşına kadar yaşamama olasalığı en düşük Singapur (%1.8) ve en yüksek Zimbabwe’dedir (%57.4). Türkiye %6.5 değeri ile 36 sırada yer almaktadır. 15 yaş üstü ergen okur yazmazlığında Küba %0.2 ile ilk sırada ve Mali %77.1 ile son sıradadır. Türkiye’de ergen okur yazmazlık oranı %11.9 ile 55. sıradadır. Sağlıklı su kaynağına sahip olmama yüzdesi en kötü Afganistan (%78) ve en iyi Bosna Hersek’tedir (%1). Türkiye bu açıdan %3 oranı ile 123 ülke içinde 15. sıradadır. Beş yaş altı çocuklarda normal altı ağırlıkta çocuk yüzdesi en az Sırbistan (%1) ve en fazla Bengladeş’tedir (%48). Türkiye’de normal altı ağırlıklı 5 yaş altı çocuk yüzdesi %4 olup 135 ülke içinde 19. sırada yer almaktadır.
Kadınların Kapasitelerini Kullanabilmesi: İGE bir ülkenin ortalama başarısını ölçer; fakat; bu başarıdaki cinsiyet dengesizliklerini içermez. Cinsiyette bağlı İnsani Gelişme (CİG) Endeksi cinsiyetin başarılarını ölçme ve değerlendirmede kullanılır. İnsani gelişme endeksinde cinsiyete göre çok farklılık olmamalıdır. Cinsiyete göre çok farklılık olması ülkenin CİG değerinin düşük olmasına neden olmaktadır. İnsani gelişme başarısında cinsiyete bağlı eşitsizlikler ölçüsünde Türkiye 0.780 CİG değeri ile 157 ülke içinde 126. sırada yer almıştır. Türkiye’de kadınların erkeklere göre doğuştan yaşam beklentisi %107’dir. Yani Türkiye’de kadınlar daha uzun süre yaşamaktadır. Bu değerle Türkiye 157 ülke içinde 66. sırada yer almaktadır. Bu açıdan en iyi ülke Rusya Federasyonu (%123) ve en kötü ülke ise Nijer’dir (%96.9). Ergen okur yazmazlığı açısından kadınların erkeklere oranı ülkemizde %83.7 olup 135 ülke içinde 94. sırada yer almaktayız. En kötü durumda Çad (%31.3) bulunmaktadır. İlk, orta ve lise öğretimine kayıtta kadınların erkeklere oranı ülkemizde %87.6 olup 157 ülke içinde 130 sırada yer almaktayız. Bu açıdan en iyi durumda Birleşik Arap Emirlikleri (%120.2) ve en kötü Çad’tır (%60.4).
Cinsiyet Yetkilendirme Ölçümü (CYÖ) kadınların ekonomik ve politik hayatta ne kadar rol aldığını ölçer. Parlementodaki kadın vekil sayısı, üst düzey kadın yönetici sayısı, teknik ve profesyonel yönetici kadın sayısını baz alarak kadınların ekonomik bağımsızlığının bir göstergesi olarak kullanılabilir. CİG’ten farklı olarak CYÖ seçilen alanlarda fırsat eşitsizliğine maruzdur. Türkiye 108 ülke içinde Cinsiyet Yetkilendirme Ölçümünde 0.371 endeks değeri ile 101. sıra yer alabilmiştir. Ülkemizde parlementodaki koltukların %9.1 kadınlara aittir. Kadınların yargı elemanları ve üst düzey yönetiminde bulunma oranı %8 ve profesyonel ve teknik işlerde çalışma oranı ise %33’ler mertebesindedir. Kadınların erkelere göre kazandığı gelir oranı yaklaşık 0.28 olmaktadır.
İNSANİ GELİŞME ENDEKSİNİN DEĞİŞİM EĞİLİMİ
Çizelge 3, Türkiye’de 1980-2006 yılları arasındaki insani gelişme endeksi değer-lerinin değişimini göstermektedir. Ülkemizde İGE sürekli artmaktadır. Uzun vadede (1980-2006 arası) endeks 0.175, orta vadede (1990-2006 arası) 0.098 ve kısa vadede (2000-2006 arası) 0.044 artmıştır.

TÜRKİYE	İGE Değeri
1980	0.623
1985	0.669
1990	0.700
1995	0.725
2000	0.754
2003	0.781
2004	0.785
2005	0.791
2006	0.798

Çizelge 3: Ülkemizde İGE’nin 1980 ve 2006 Yılları Arasında Değişimi


SONUÇLAR
Türkiye Dünya’da kişibaşına düşen milli gelir de 61. sırada ve ekonomik büyüklükte gelişmiş ilk 20 ülke içinde yer almaktadır. Ülkemizde İnsani Gelişme Endeksi yaklaşık son 30 yıldır sürekli artsa da bu refah seviyesine yansıyama-maktadır. 179 ülke içinde İGE açısından 2006 verileriyle 76. sırada yer alınabilmektedir. İnsani Gelişme Endeksinde Dünyada 15 sıra kişi başına düşen gelire göre geri olmak ülkemizde gelir dağılımında ve cinsiyet dağılımında eşitsizlikler olduğunu göstermektedir. Türkiye İnsani Gelişme Endeksini Eğitim ve Sağlık’ta yapacağı reformlarla hızlandırabilir. Kişi başına düşen milli gelir ise üretim, yatırım ve ihracat ile artırılabilir. Ülkemiz orta gelişmiş ülkeler kategorisinden yüksek gelişmiş ülkeler kategorisine kısa vadede geçiş yapabilmek için her türlü alt yapı ve yatırımları hızla yapmak zorundadır.
Kaynak: UNDP.org