Korkusuz, gözüpek, atılgan

DENİZLİ BEYLİĞݹ⁵⁴

DENY, JEAN

(1879-1963)Türk dili üzerindekiçalışmaları ile tanınanFransız Türkologu.

24 Temmuz 1879da Kiev'de doğdu. Rusya'ya öğretmen olarak yerleşmiş bir Fransız baba ile Leh asıllı bir annenin çocuğudur. Bütün çocukluğu Ukrayna'­da geçti, babasının Odesa'da Fransızca öğretmeni olduğu Richelieu Fransız Li-sesi'nde okudu. Orta öğreniminin son devresini, 1897'de gönderildiği Paris'te Louis-le-Grand Lisesi'nin felsefe bölü­münde tamamladıktan sonra yüksek tahsilini Paris Hukuk Fakültesi ile Ecole des Langues Orientales Vivantes'ta aynı zamanda yaptı. Rusya'da iken öğrendi­ği Rusça ve Lehçe yanında bu mektepte devrin büyük şarkiyat üstatlarından İslâmî üç ana dili öğrendi. Arapça'yı Hartvvig Derenbourg ile Octave Hudas'tan, Fars­ça'yı ClĞment Huart'dan, Türkçe'yi de Barbier de Meynard'dan görüp 1903'te Hukuk Fakültesinin yanı sıra burayı da çok parlak başarı ile bitirdi.

Fransız Dışişleri Bakanlığı'nda memu­riyete geçen J. Deny, tercümanlıkla baş­layarak 1904'ten 1908 Eylülü sonlarına kadar sırasıyla Osmanlı İimparator!uğu'-nun Beyrut Kudüs. Trablus, Şam ve Ma-raş gibi merkezlerindeki konsolosluklar­da çeşitli kademelerde vazifelerde bu­lundu. Resmî meşgaleleri yanında filolo­jik çalışmalarını sürdürmekten geri kal­mayan J. Deny 1908'de, Barbier de Mey-nard'ın ölümü üzerine Ecole des Langu­es Orientales Vivantes'ın boş kalan Türk Dili Kürsüsü'ne öğretim görevlisi tayin edildi. İki yıl sonunda da kürsünün pro­fesörlüğüne yükseltildi. 1909'dan iti­baren ilmî dergilerde küçük çaptaki ilk çalışmalarını yayımlamaya başlamışken I. Dünya Savaşı'nın çıkması üzerine askere alınıp 1915'te Fransız Doğu Ordu-su'na tercüman olarak gönderildi. Dört yıl süren askerlik devresinde Çanakkale savaşlarına katılarak bir müddet Seddülbahir'de bulunduktan sonra Selanik, Florina ve Makedonya'da vazife gördü. 1917'de Atina'da Fransız elçiliği emrine verildi. Mütareke'de İstanbul'da görevlendirilmişken 1919 Mayısında terhis olunca Ecole des Langues Orientales Vi-vantes'taki kürsüsünün başına geçti.

1921'de, uzun yıllardan beri üzerinde çalıştığı ve kendisine bir hamlede şöh­ret kazandıran ilk eseri Grammaire de la langue turque (Dialecte Osmanli)'y\ ortaya koydu. Çoğu Türkçe üzerinde olan ilmî makale ve konferansları yanında genç Türkiye Cumhuriyeti'nin kültür ak­tüalitesini takip eden yazılar da yazan J. Deny, Mısır Kralı I. Fuâd'ın davetiyle 1926-1930 yılları arasında Kahire'deki Türkçe arşiv vesikalarının tasnif ve tet­kiki işini üzerine aldı. Buradaki çalışma­larının mahsulünü, ikinci büyük kitabı olan Sommaire des archives turques du Caire adlı eseriyle ilim âlemine sundu. Ayrıca Kahire'de saray kütüphanesinin müdürlüğünü de yapan J. Deny 1931 "de tekrar Paris'teki kürsüsüne döndü. Bun­dan sonra Türk dili üzerindeki yayınları hız kazanırken 1934'ten itibaren Encyc-lopedie de l'Islam'ûa Osmanlı idarî teş­kilât ve müesseseleri başta olmak üze­re çeşitli konularda yazılan çıkmaya baş­ladı. Türkiye'deki dil inkılâbı hareketiyle de yakından ilgilenen, 1933'te bir ara ülkemize gelen J. Deny 1936'da III. Türk Dil Kurultayı'na davet edildi; kendisi ve inkılâpları hakkında çeşitli yazılar yazdı­ğı Atatürk ile tanıştı. 1938'de Ecole des Langues Orientales Vıvantes"ın müdür­lüğüne getirildi. Kırk yılı dolduran bir öğ­retim hayatı sonunda 1948'de buradan emekli oldu. Az sonra Washington Geor-ge Town Üniversitesi'ne davet edilerek bu üniversiteye bağlı Institute of Langu-ages and Linguistics'te 1948-1951 yıl­lan arasında Türk dili derslerini verdi.

Ecole des Langues Orientales Vivan-tes'taki hocalığı ve ilmî çalışmaian ile Fransa'da Türkoloji'nin gelişmesinde, Jean-Paul Roux, Edmond Saussey, Louis Bazın gibi Türkologlar'ın yetişmesinde büyük yardımı olan J. Deny, 1951'den iti­baren Vosges'deki aile ocağı Gerardmer kasabasına çekilmiş, ilerleyen yaşına rağ­men çalışmalarına orada devam etmiştir. Çeşitli vesilelerle Türkiye'yi ziyaret eden ve konferanslar veren J. Deny 1951'de İstanbul Şarkiyatçılar Kongresine katılmış, 1957'de Türk Dil Kurumu şeref üye­liğine seçilmiş, kurum tarafından ayrıca adına 1958'de çeşitli Türkologlar'm ya­zıları ile katıldığı Jean Deny Armağa-nı-Melanges Jean Deny başlıklı araştırma kitabı yayımlanmıştır. 1951 "de Fundamenta Turca'ran hazırlık çalışma­larına dahil olan J. Deny, eserin 1959'-da çıkan ilk cildinde "Modern Osmanlı ve Türkiye Türkçesi" bölümünü yazarak yıl­lar boyu süren çalışmalarının terkibi ne­ticelerini ortaya koydu. İlmî faaliyetten tamamıyla el çekmeksizin seksen beş ya­şında iken 5 Kasım 1963'te Gerardmer'-de öldü. Ölümünün ardından şahsiyeti hakkında çeşitli ilmî dergilerde yazılar kaleme alındı.¹⁵⁵

J. Deny. Slavistik dil bilgisinin yanı sı­ra taşıdığı şarkiyatçı formasyonuna mu­kabil kendisine başından itibaren esas saha olarak Türkoloji'yi seçmiştir. Her şeyden Önce dilci bir Türkolog olan J. Deny'nin çalışmaian daha çok Anadolu Türkçesi etrafında merkezleşmiştir. Son yayınlanna kadar bu sahadaki ilmî faali­yetini aksatmadan sürdürerek değişik hacimde ve ayrı ayrı konularda pek çok makale yazdığı gibi bazı aralıklarla, ken­di araştırmalarının ve ilerleyen Türkolo­ji incelemelerinin vardığı sonuçları top­layan terkibi yazılar da ortaya koymuş­tur. Bu çalışmalarında Osmanlı ve Ana­dolu Türkçesi'ni, büyük Türk ve Altay dil ailesi içindeki yeri ve ortak yönleriyle gös­termesini bilmiş, yeni incelemelere ze­min hazırlayıcı görüşler getirmiştir. Ana­dolu Türk yazı dilinin, tarihi boyunca ma­hallî ağızlan aşan bir bütün olarak geliş­tiğini mükemmel şekilde göstermiştir.

XIX. asnn büyük dil otoritesi Max Mül-ler gibi. gramerine hayranlık duyduğu ve ahenkli, ifade kabiliyeti zengin ve renkli bir dil olarak değerlendirdiği Türkçe'nin incelenmesine ömrünün yanm yüzyılı aşkın bir kısmını adamış, samimi bir Türk dostu olan J. Deny'nin şahsiyetini daha 1920'li yıllarda Türk okuyucusuna tanıtmak yolunda M. Fuad Köprülü'nün şu ifadeleri tarihî bir mâna taşımakta­dır: "İki sene evvel Osmanlı Grameri unvanıyla bin iki yüz sayfalık muazzam bir eser neşreden mösyö Deny ile Mü-tareke'nin felâketli günlerinde İstanbul'­da görüşmüştüm. Henüz vazîfe-i aske-riyyesini ifa etmekte olduğu o sırada bi­le Türkler'İn samimi dostu ve milletimi­zin kabiliyyet-İ siyâsîsine imanı olan bu genç âlim, bize karşı muhabbet ve iti­madını en kara günlerimizde dahi izhar­dan çekinmemişti... Mösyö Jean Deny bugün Türk lisaniyatı hakkında en sâ-hib-i selâhiyyet birkaç mütehassıstan bi­ridir. Yalnız Fransa'nın değil belki bütün cihanın en büyük lisaniyat üstatlanndan Meillefnin en değerli ve en parlak til­mizlerinden sayılır. Zikrettiğim grameri o kadar mühimdir ki ne lisanımızda, ne de sair Avrupa lisanlarında ona muka­yese edilebilecek ikinci bir eser mevcut değildir".¹⁵⁶

Etimoloji, onomasti, toponimi, folklo­rik inanç ve geleneklerin yanı sıra arşiv, epigrafi, nekroloji, biyografi konuların­da, ayrıca kitap tanıtma ve tahlilleri sa­hasında çeşitli yazılar kaleme almış olan J. Deny. Kahire'de başlayan arşiv çalış­malarının açtığı yoldan Osmanlı idarî teş­kilât ve müesseseleri hakkında kuvvetli ve sonraki araştırmalar için birer öncü durumunda ansiklopedi maddeleri yaz­mıştır. Onun yazı faaliyeti içine Türk ede­biyatı ile ilgili konular da girmektedir. Osmanlı siyasî ve askeri tarihi ise en az ilgi gösterdiği saha olarak kalmıştır.

Eserleri. J. Deny'nin. sayısı 150'yi aş­kın yayınları içinde birkaç sayfalık kü­çük hacimli yazılar da bulunmakla beraber bunlar çok defa dikkat edilmemiş bir konuyu ortaya koymak, yeni bir nok­taya işaret etmek gibi bir özellik göste­rirler. Onun, mühim bir kısmı J. Eckmann tarafından tertip edilen bibliyografyada yer alan çalışmalarının başlıcaları şun­lardır:

a- Türk Dili.

1- Grammaire de la lan­gue turque¹⁵⁷. TürkiyeTürkçe-si'nin bugüne kadar meydana getirilen en zengin ve en etraflı grameridir. Bü­yük emek mahsulü olan eser. geniş öl­çüde yazılı metinlerden alınma malze­meye dayanmaktadır. Eski metinlere sık sık başvurulması esere kısmen tari­hî gramer hüviyeti de vermiştir. Dağınık görünüşü ile metot ve terminoloji bakı­mından tenkide açık tarafları bulunma­sına rağmen benzeri henüz ortaya ko­nulmamış olan bu çalışma, Türk dilinin vazgeçilmez bir müracaat kitabı olarak kabul edilmektedir. Eserin başka bir yönü. Türkçe'nin diğer gramer kitapla­rında ihmal edilmiş bulunan sentaks meselesine gereken ehemmiyeti vermiş olmasıdır. Ali Ulvi Elöve tarafından ba­zı düzeltmelerle birlikte notlar ilâvesiyle Türkçe'ye tercümesi yapılmıştır.¹⁵⁸

2- Prin-cipes de grammaİTe turque.¹⁵⁹ Eser, yeni baskısı için üzerinde yıllarca çalıştığı önceki kita­bının çok genişletilmiş, yeni verilere göre düzenlenmiş ses bilgisi bölümüdür.

Türk diliyle ilgili makalelerinin belli başlıları ise şunlardır: "Structure de la langue turque" Conferences de l'lnstitut de Linguistique de¹⁶⁰. Türk ve Altay dillerinin diğer kolları ile yer yer karşı­laştırmalı olarak Türkiye Türkçesi'nin yapısını ve temellerini terkibr bir surette açıklayan bu çalışma, J. Deny'nin 1949'-da Sorbonne'da dilciler için yaptığı konuş­manın metnidir¹⁶¹. "Osmanli moderne et le Türk de Turquie"¹⁶². Müellifin Türkiye Türkçesi üze­rindeki bu en yeni yazısı, yıllar boyunca ilerleyen çalışmalarının terkibî neticele­rini özlü bir şekilde veren, başlı başına bir müracaat kaynağı değerini taşır. "Langues turques"¹⁶³. İlk baskısın­da¹⁶⁴ "Langues tur-ques, langues mongoles et langues ton-gouzes" adını taşıyan yazının bu defa doğrudan doğruya Türkçe'ye ayrılmış yeni bir şekli olup Batılı dilcilerin bu sa­hada elde ettikleri neticeleri toplu bir şekilde verir. İlk baskıdan sonraki yıllar­da Altayistler'ce yapılmış araştırmalar­dan bu baskıda lâyıkıyla istifade edilme­miş olduğu belirtilmiştir¹⁶⁵. Türkçede W Edatının Menşei"¹⁶⁶; "Röle de l'harmonie vocalique dans la formati-on des mots turcs"¹⁶⁷; "Existe-t-il prefîx en Turc?"¹⁶⁸; "Paul Pelliot et les etudes altaî-ques"¹⁶⁹; "70-72 chez les Turcs".¹⁷⁰

Onomasti ve toponimi ile ilgili olarak da şu çalışmaları özellikle kaydedilmeye değer: "Sari Saltıq et le nom de la ville de Babadaghı", M&anges Emile Picotl Pa­ris 1913, II, 1-15; "Noms de tribus ayant immigrĞ avec la conquete seltchoukide et ottomane, d'apres la toponymie de

l'Anatolie turque", Premier congres in-ternational de toponymie et d'anth-roponymie. Actes et Memoires¹⁷¹ "Le passe et le nom turcs d'Odessa"(X4, 249(1961), s. 39-61).

b- Türk Edebiyatı. "Chansons des Janis-saires turcs d'Alğer (fin du XVIIIe siecie)"¹⁷². Mektebetü'l-vataniyye el-Cezâiriy-ye"deki yazma bir mecmuada bulunan yeniçeri saz şairlerine ait türkü ve des­tanları Fransızca tercümeleri ve zengin notlarla ilim âlemine sunan bu çalışma. Türk halk edebiyatı kadar Akdeniz'de Türk hâkimiyeti tarihi bakımından da önemli bir eserdir¹⁷³. "Futuwwet-name et romans de chevalerie turcs"¹⁷⁴; "Zia GoekAlp"¹⁷⁵ "A propos d'un traite de mora­le turc en eeriture ouigoure¹⁷⁶; "Les perĞgrinations du Müezzin Evliya Tchelebi en Roumanie (XVlle siec-le)"¹⁷⁷; "Histoire du Sage Hi-kar dans la version armöno-kiptchak".¹⁷⁸

c- Arşiv Vesikaları, Osmanlı-Türk Tari­hi, İdarî Teşkilât ve Müesseselerle İlgili Ba­zı Çalışmaları. Sommaire des Archives Turques du Caire¹⁷⁹. Kahire'deki Türk arşiv vesikalarının envan­terini kuran bu çalışma, içindeki zengin vesika malzemesi ve büyük bir vukufla yazılmış giriş kısmı ile Mısır'da Osmanlı idarî teşkilâtının tarihi hakkında birinci derecede bir kaynak durumundadır. "Les rĞgistres de solde des Janissaires con-serves â la Bibliotheque Nationale d'AIger"¹⁸⁰; L. Fekete'nin Einführung in die osma-nisch-türkische Diplomatik der tür-kischen Botmassigkeit in Ungarn¹⁸¹ adlı eserinin arşivci bakışla geniş bir tanıtma ve tahlili¹⁸²; "Les pseudo-prophe-ties concernant les Turcs au XVIe siecie"¹⁸³; "Turquie: Histoire et historiens depuis cinquante ans"¹⁸⁴; "L'expansi-on des Turcs en Asie"¹⁸⁵; "Journal de bord de 1'lhsâniye, fregate-amirale de la flot-te egyptienne d'apres deux registres turcs des Archives nationales de Caire"¹⁸⁶; "La gouttiere d'or (mTzâb) de la Kaaba et le Sultan Otto-man Ahmed Ier"¹⁸⁷; "Un Soyurgal du timou-ride Sâhruh en Ğcriture ouigoure"¹⁸⁸; L'Armeno-Co-man et les "Ephemerides" de Kamie-niec {1604-1613).¹⁸⁹

Encyclope'die de J7s7am'daki belli başlı maddeleri de şunlardır: "Pasha", "PasshalTk". "Re'is ül-küttab", "Rikâb", "Riyala", "Sandjak", "Tîmâr", "Tughra", "VVâlide Sultan". "Zeamet"; "Bâb-i CÂH" {El2).

Bibliyografya:

Köprülüzâde Mehmed Fuad, "Avrupa'da Türklüğe Dair Neşriyat", İkdam, nr. 9079, 26 Haziran 1922; a.mlf, "Târih-i Edyân Kongre­sinde İslâm Tedkikatı-2", Teuhîd-i Efkâr, nr. 859, 15 Teşrînisâni 1923; A. Faik Türkmen, "Türkçeye Çok Çalışmış Bir Fransız Türko-logu", Türk Dili-Belleten, nr. 29-30, Haziran 1938, s. 188-190 (yazıda I. Deny'nin hayatı hak­kında verilen bilgilerin büyük bir kısmı yanlış­tır); T.D.K., "Onur ve Şeref Üyelerimiz 1: Je-anDeny", TDl, VIII/90 (1959), s. 310-311; Mec-dut Mansuroğlu, "Türkolog ve İnsan Olarak Jean Deny", Jean Deny Armağanı, Ankara 1958, s. 5-6; J. Eckmann. "Jean Deny'nin Eser­leri, 1909-1957", ae., s. 7-18; Jean-Pau! Roux, "Jean Deny", a.e., s. 1-4; a.mlf., "Hommage â Jean Deny", Orbis, VIII, Philadelphia 1959, s. 558-569; Nedb el-Aklkl. el-Müsteşrikim, Kahi­re 1964, 1, 291-292; 2. bs. 1980, 1,258-259; A. Dilaçar, "Yitirdiklerimiz: Jean Deny (1879-1963)", TDl, XII/147 (1963), s. 195-196; Franz Babinger, "Jean Deny (1879-1963)", ZDMG, CXfV (1964), s. 6-12; A. N. Kononov, "Jan Deny (1879-1963)", NAA, I (1964), s. 239-240; E. Triğarski. "Jean Deny (1879-1963)", Prz.Or., nr. 50 (1964), s. 147-150; Louis Bazin. "Jean Deny et les etudes turques", UAJ, XXXV (1964), s. 417-421; a.mlf., "Fransız Türkolojisinin Ta­rihine Bir Bakış", MÖTAD, IV (1989), s. 27-31.