Mavzu: Chet el psixologiyasida shaxs nazaryalari Reja

Mavzu: Chet el psixologiyasida shaxs nazaryalari
Reja:

1. Shaxs haqida tushuncha:

2. Shaxsning faolligi:

3. Shaxsning shakllanishiga tasir etuvchi omillar

4. Shaxsning malaka va odatlari

Faollik - tiriklik xossasi bolib, u ongli tanlangan harakatlarda namoyon boladi.

Individ - ongsiz, yangi tugilgan mavjudot, ruxiy kasal, odam.
Individuallik - shaxs fazilatlarining qaytarilmas birikmasi (temperament, xarakter, qobiliyat).
Motiv - ehtiyojlarni qondirish bilan bogliq, faoliyatga undovchi ichki kuch.
Motivatsiya - faollikka undovchi motivlar majmuasi.
Shaxs - ongli subekt, faoliyatda boladigan, muloqot madaniyatiga ega bolgan, jamiyatda yashaydigan komil inson.
Ehtiyoj - hayvon va odam faolligining asosiy manbai bolib, u aniq sharoitlarda namoyon boladi.
Oz - ozini nazorat - shaxsning ozini holatini boshqara olishi.
Oz - ozini baholash - shaxsning oz xislatlarini baholay olishi.
1. Shaxs haqida tushuncha
Har bir odam tugilgan kunidan boshlab odamlar qurshovida, malum jamoada - oilada yashaydi. Jamiyatda rivojlanuvchi, til yordamida boshqa odamlar bilan munosabatga kirishuvchi odam shaxsga – voqelikni biluvchi hamda uni ozgartiruvchi subektga aylanadi. Odam bolasini individ deyiladi. Biz hamma kishilarni - normal odamlarni, yangi tugilgan chaqaloqni, aqli zaiflarni individ degan tushunchaga kiritamiz. Ammo ularning hammasini shaxs deb atay olmaymiz. Biz jamiyatda biror foydali mehnat bilan shugullanuvchi kishini shaxs deymiz. Odamni shaxs sifatida tevarak - atrofdagi kishilar va narsalar bilan bolgan aloqalari ularning ishlab chiqarish faoliyatlarida, odamlar ortasida yuzaga keladigan munosabatlarda namoyon boladi. Odam boshqa kishilar bilan bolgan munosabatlardagina shaxs bolib shakllana boshlaydi. Demak, shaxs kishilik jamiyatida yashaydigan, faoliyatni biror turi bilan shugullanadigan, til orqali atrofdagilar bilan normal muloqotda bola oladigan, ongi yuksak rivojlangan komil insondir.

Inson shaxsining eng muhim tomonlaridan biri uning individualligidir. Individuallik - bu shaxsning bir necha fazilatlarining qaytarilmaydigan birikmasidir. Uning tarkibiga xarakter (tabiat), temperament (mijoz) qobiliyatlar, hissiyotlar yigindisi, odatlar kiradi. Odam turli guruhlarga kirar ekan, har xil vazifalarni bir - biriga oxshamagan rollarni bajaradi. Bazi bolalar oilada erkatoy, injiq bolsa, maktabda tengdoshlari ortasida kamtarin, odobli, xushchaqchaq boladi. Ishda juda jiddiy yuradigan odam biror sayohatga borganda hazilkash, qiziqchi bolib yurishi mumkin. Kopincha kishi turli vaziyatlarda oxshash sifatlarni namoyon qiladi.

Bizning jamiyatimizda shaxsga beriladigan tavsifnoma uning rivojlangan jamiyat qurish jarayoniga bolgan munosabati va bu jarayonda real qatnashishi bilan belgilanadi. Odamning psixik holatlarini ozgarishi tashqi muhitga va ijtimoiy tarbiyaga bogliqdir. Shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan ozgaruvchan xususiyatlari shaxs xislatlarining bir butunligi va ozaro bogliqligidan iborat bolgan murakkab birlikni, yani dinamik tuzilishni hosil qiladi.
Shaxsni psixologik jihatdan organish oz tarkibiga ikki asosiy ilmiy masalani hal qilishni oladi:
1. Har bir shaxsni boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishini aniqlash. Bu xulq - atvorni oldindan kora olish imkonini beradi.
2. Inson shaxs tuzilishining bir necha qismlarini ajratib korsatishni talab etadi. Bu qismlarning yigindisi inson shaxsini hosil qiladi. Hozirgi zamon chet el psixologiyasida ikkita omil, yani biologik va ijtimoiy omillarning tasiri bilan tarkib topgan inson shaxsida ikkita asosiy qismlarni ajratuvchi nazariya kozga korinarli orinni egallamoqda. Inson shaxsi “Endopsixik” (ichki) va “Ekzopsixik” (tashqi ) azolariga bolinadi, degan fikr ilgari surilgan edi. Tabiiy asosga ega bolgan “endopsixika” biologik shart - sharoitlarga bogliq, “ekzopsixika” ijtimoiy omillarga bog`liqdir.Uznadze va uning xodimlari tomonidan ishlangan. Korsatma berish deganda, bilish faoliyati bilan bogliq bolgan ehtiyojlarni malum usulda qondirishga tayyor turish tushuniladi. Masalan, talabalar oqituvchilar beradigan topshiriqlarni bajarishga doim tayyor turadilar.
3. Shaxsning shakllanishiga tasir qiluvchi omillar
Shaxsning shakllanishi haqida ikki oqimning fikrini keltirish mumkin. Biogenetik yonalish va sotsiogenetik yonalish. Biogenetik yonalish tarafdorlarining fikricha, inson shaxsi va shaxsiy xususiyatlar faqat bitta omil, nasliy xususiyatlarning tasiri bilan yuzaga keladi. Ular tashqi muhit va talim - tarbiyaning rolini tan olmaydilar. Sotsiogenetik yonalish tarafdorlari eksperimentlarning rivojlanishi bilan bogliqdir. Ushbu yonalish asoschilaridan biri Jon Lokk yangi tugilgan bolaning miyasini toza taxtaga oxshatadi. Goyoki, uning miyasiga kattalar xohlagan narsasini yozishlari mumkin. Ular tajribani ikkiga ajratadilar: tashqi va ichki tajriba. Yonalish tarafdorlarining fikricha, tashqi tajriba - bu moddiy dunyoni narsalarning tasiridan hosil boladigan bizning sezgilarimizdir. Ichki tajriba esa ruxning mustaqil harakatidir. Buni refleksiya deb ataydilar. Ular tashqi tajriba - sezgilar ichki tajriba-refleksiya bir - biriga bogliq emas, degan fikrga otib ketdilar. Ular shaxsning tarkib topishi faqat talim - tarbiyaning tasiriga bogliq deb, tashqi muhit va biologik omillarning tasirini tan oladilar. XIX asrning ikkinchi yarmida biogenetik qonun degan oqim kirib keldi. Biogenetik qonun biologiyaga xos bolgan ommaviy qonundir. Bu qonunga kora, odam onaning qornidan to tugilguncha kop ming yillik evolyutsion taraqqiyotni bosib otadi, yani uzoq evolyutsion taraqqiyot yolini qisqa muddatda takrorlaydi. Biologik qonun namoyondalaridan Myuler va Gekkellar odam tugilguncha butun evolyutsion taraqqiyotni qisqa muddatda takrorlar ekan, tugilgandan song to shaxs bo`lib tarkib topguncha tarixiy taraqqiyotni takrorlaydi, degan fikrni bildirgan.zining faoliyati tufayli tevarak -atrofdagi olam bilan faol munosabatda boIkkala omil nazariyasining xatoligi shundaki, bu nazariya ijtimoiy omil bilan biologik omilni, muhit bilan biologik tuzilishni, “ekzopsixika” bilan “endopsixika” ni mexanik ravishda bir - biriga qarama - qarshi qilib qoyadi. Biroq shaxsning tarkib topishi, tuzilishiga tasir qiluvchi tabiiy va ijtimoiy omillar masalasiga yondoshishning boshqa imkoniyatlari ham bor. Masalan, shunday tadqiqot otkazilgan: tadqiqotda boyi 80 - 130 sm. dan oshmaydigan kishilar shaxsining tuzilishida kop jihatdan oxshashlik borligi aniqlangan. Ularda bolalarcha soddalik, yuksak chidamlilikni, uyat degan narsaning yoqligini korish mumkin ekan.
2. Shaxsning faolligi
Shaxs ozining faoliyati tufayli tevarak -atrofdagi olam bilan faol munosabatda boladi. Shaxsning faolligi deganda odamning atrofdagi tashqi muhitga korsatadigan tasiri tushuniladi. Tashqi muhit bilan faqat odamlar emas, hayvonlar ham ozaro munosabatda boladilar. Lekin hayvonlar tashqi muhitga moslashib yashaydilar, odamlar esa tashqi muhitga moslashib qolmasdan, uni ozgartirishga ham qodirlar. Shaxsning faolligi uning turli qiziqishlarida, ehtiyojlarida namoyon boladi. XX asr boshlarida yashagan avstriyalik psixiatr Z.Freyd shaxs faolligini quyidagicha tushuntiradi: “Odam ozining avlodlaridan nasliy yol bilan otgan instinktiv mayllarning namoyon bolishi tufayli faoldir. Instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon boladi”. Freyd shaxsning faolligini jinsiy mayllar bilan boglaydi. Shaxsning faolligini hozirgi zamon ilmiy psixologiyasi togri hal qilib beradi. Ularning fikricha, inson shaxsiy faolligining asosiy manbai uning ehtiyojlaridadir. Odamning ehtiyojlari faollik korsatishga undaydi. ehtiyoj - shaxs faolligining manbai sifatida namoyon boladigan va uning aniq yashash sharoitiga bogliqligini ifodalovchi holatdir. ehtiyojlar paydo bolishiga kora, moddiy (tabiiy) va manaviy (madaniy) ehtiyojlarga bolinadi. Moddiy ehtiyojlarga uxlash, jinsiy yashash, ovqat eyish, issiq va sovuqdan saqlanish, uy - joyga bolgan ehtiyojlar kiradi. Manaviy ehtiyojlarga kishilarning ijtimoiy ong mahsulotlariga bolgan muhtojligi kiradi. Bunday ehtiyojlarga - ozaro suhbatlashish, kitob oqish, kino - teatr tomosha qilish, musiqa tinglash kabilar kiradi. Biz moddiy ehtiyojlarimizni madaniy ehtiyojlar asosida qondiramiz. Moddiy va manaviy ehtiyojlar albatta qondirilishi shart.
Inson shaxsining faolligi uning qiziqishlarida ham namoyon boladi. Qiziqish- shaxsning oliy nerv faoliyatidagi narsa va hodisalarni bilishi, anglash istagi bilan bogliq bolgan munosabatidir. Qiziqishlar moddiy, manaviy, salbiy, ijobiy, davomli, qisqa muddatli boladi. qiziqishlar asosida shaxsning dunyoqarashi va ishonch - etiqodlari tarkib topadi. Biz yoshlarda mehnatga ehtiyojni tarbiyalashimiz kerak. Inson shaxsi xulq - atvorining oz motivlari boladi. MOTIV - malum ehtiyojlarini qondirish bilan bogliq bolgan qandaydir faoliyatga moyillikdir. Agar ehtiyojlar inson shaxsi faolligining moxiyatini tashqil etsa, motivlar bu moxiyatning namoyon bolishidan iboratdir. Shaxsning ehtiyojlari motivlar bilan bogliqdir. SHuning uchun motivlar bir - biridan ehtiyoj turiga qarab farqlanadi. Masalan, moddiy ehtiyojning qondirilishi bilan bogliq bolgan motivlar yoki manaviy ehtiyojlarning qondirilishi bilan bogliq bolgan motivlar bolishi mumkin. Motivlar anglanilgan va anglanilmagan bolishi mumkin. Anglanilmagan motivda odam nimanidir istaydi, ammo osha narsa nimaligini tasavvur qila olmaydi. Demak, motivlar inson shaxsi xulq - atvorini va turli faoliyatlarini harakatga keltiruvchi sabablardir. Xatti - harakatlarning muhim motivi etiqoddir. eTIqOD - shaxsni oz qarashlari , tamoyillari, dunyoqarashlariga mos ravishda harakat qilishga undovchi anglanilgan ehtiyojlar tizimidir. Tilaqlar ham xatti - harakat motivlari bolib, bu motivlarda mazkur vaziyatda bevosita bolmagan yashash va taraqqiy etish sharoitlarida ehtiyojlar oz ifodasini topadi. Faoliyatga nisbatan anglanilmagan mayllar orasida eng kop organilgan masala ko`rsatma berishdir. Bu masala gruzin psixologi D.N.Irsiyat orqali ota - onasidan bolaga otadigan xususiyatlar yordamchi omil sifatida tasir etadi. Tugma layoqatlar nasliy yol orqali imkoniyat tarzida beriladi. Bu imkoniyatlar malum sharoit bolgandagina ruyobga chiqadi. Bolaga nasliy, organizm, shartsiz reflekslar, analizator apparatlari, miya, tashqi belgilar, irsiyat orqali otadi. Demak, inson shaxsining tarkib topishiga aktiv tasir qiluvchi omillarning birinchisi tashqi ijtimoiy muhit, ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida beriladigan talim - tarbiya va uchinchisi odamga tugma ravishda beriladigan nasliy, yani irsiy xususiyatdir. Bundan tashqari shaxsning shakllanishida shaxsiy faoliyat muhim ahamiyatga ega. Inson oz - ozini tarbiyalash, oz - ozini anglash orqali shakllanib boradi.

4. Shaxsning malaka va odatlar

Har bir odam bilish, eshitish bilan birga malaka va odatlarni egallaydi. Malakalar bir necha xil boladi (yozish, oqish, yurish, musiqa chalish, sport va h. k.) Maqsadni kozlab biror ishni bajarish malakaga bogliq. Malaka deb, avval ongli bajarilib keyinchalik avtomatlashgan xatti -harakatlarga aytiladi. Istalgan malakani qayta -qayta takrorlash natijasida hosil qilish mumkin. Malakalar sodda va murakkab bolishi mumkin. Masalan, mashina haydash, musiqa chalish, kasb egallash murakkab malaka, mix qoqish, otin arralash sodda malaka hisoblanadi. Malakalarni mashq qilish natijasida egallanadi. Shaxsda malakadan tashqari odatlar ham boladi. Odat kishi qalbiga chuqur ornashib, uning ehtiyojiga aylanib qolgan harakatlardir. Masalan, ertalab turib yuvinish, ovqatlanish, ozoda yurish kabilar. Odatlar ijobiy va salbiy boladi. Salbiy odatlarga yolgon gapirish, ichish, chekish kabilar kiradi. Malaka va odatlarning nerv - fiziologik asoslarini shartli reflekslarning hosil bolish mexanizmi tashqil qiladi. Bu shartli refleks oddiy emas, balki dinamik stereotip tarzidagi, yani takrorlash natijasida mustahkamlangan shartli reflekslar birlashmasidan iborat. Masalan, bolalar bogchaga organguncha qiynaladi, chunki uydagi sharoitga ularda dinamik stereotip boladi. YAngi hosil qilinadigan malakalar ilgari hosil qilinadigan malakalarga bogliq boladi. Ilgarigi malakalar ijobiy tasir qilsa malakalarning kuchayishi kozatiladi. Masalan, chet tillardan birontasini organgan odam boshqa bir chet tili organishda qiynalmaydi. Agar ilgarigi malaka salbiy tasir qilsa malakalar interferentsiyasi deyiladi. Masalan, bir sohada ishlagan odam butunlay boshqa sohaga otsa qiynaladi. Shaxs shugullanayotgan ishi bilan uzoq vaqt shugullanmasa malakalar sunish hodisasi kozatiladi. Buni malakalarning deavtomatizatsiyasi deyiladi. Malakalarning hosil bolish tezligi va mustahkamlanishi odamning yoshiga bogliq. Masalan, til organish 4 - 5 yoshda tez organiladi. Hunar egallash 12 - 13 yoshda tez organiladi. Malakalarning mustahkamligi qiziqishlarga, individual xususiyatlarga bogliq , yani asab tizimiga bogliq boladi. Masalan, xoleriklarda malaka tez, melanholiklarda sekin hosil boladi. Demak, malakalar inson shaxsining tarkib topishiga katta tasir korsatadi. Shaxs ozining individualligida, ijtimoiy munosabatlarda belgilanadi. Atoqli psixolog K.K Platonov shaxsni “Konkret odam yoki dunyoni yaratuvchi sub`ektdir”,Inson shaxsining individual (ontogenetik) taraqqiyoti butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenetik) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlashdir. Ular ozlarining nazariyalarini bolalarning turli yosh davrlarida namoyon boladigan faoliyat turlari orqali tushuntiradilar. Masalan: nemis psixologi V.SHternning fikricha, yangi tugilgan chakaloq odam emas, balki sut emizuvchi hayvondir. U olti oylikka etganda maymunlar darajasiga etadi, ikki yosh bolganda maymunning odamga aylanish davrini eslatadi. 5 yoshda ibtidoiy poda bolib yashagan qadimgi odamlar darajasiga etadi. 1 - sinfga borganda ibtidoiy jamoatchilik davrini eslatadi. Kichik maktab yoshida esa ortaasrlar davrini eslatadi. YUqoridagi nazariyalar uchta omilning (irsiyat, muhit, tarbiya) birgalikdagi tasirini tushuntirib bera olmadilar. Shaxsni shakllanishiga ushbu omillar birgalikda tasir etadi.ni irsiy xususiyatdir. Bundan tashqari shaxsning shakllanishida shaxsiy faoliyat muhim ahamiyatga ega. Inson ozining anglash jarayonida yaxlitligini idrok qiladi, unda “Men” degan tushuncha paydo bokidlaydilar. A.N. Leont’evning “Faoliyat. Ong. Shaxs” degan kitobida shaxs haqida ajoyib fikrlar bor: “Bu oliy olam birligi, hayotda doimiyligini saqlaydi, har qanday sharoitda shaxsligicha boshqalar ko. L. Bojovich esa “Odam ozining anglash jarayonida yaxlitligini idrok qiladi, unda “Men” degan tushuncha paydo boladi”, deb takidlaydilar. A.N. Leont’evning “Faoliyat. Ong. Shaxs” degan kitobida shaxs haqida ajoyib fikrlar bor: “Bu oliy olam birligi, hayotda doimiyligini saqlaydi, har qanday sharoitda shaxsligicha boshqalar koz ongida va ozining koz ongida qolad
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”, T.1998.

2. Sh.Karimov, R.Shamsuddinov. «Vatan tarixi» Toshkent, “Sharq”, 1996.
3. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning Y asrigacha)
T. O’qituvchi. 1994.
4. Narshaxiy M. Buxoro tarixi. Meros turkumi. T.Kamalak. 1991.
5. G’ulomov YA. Qadimgi madaniyatimiz izlaridan. T.Fan. 1960.
6. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan
asarlar. 1-jild. T.Fan. 1968.
7. Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi (birinchi kitob) T.; “Sharq” 2010.