Metal dövmenin tariH İÇİnde geliŞİMİ Prof. Dr. Ural akbulut

METAL DÖVMENİN TARİH İÇİNDE GELİŞİMİ

• Prof. Dr. URAL AKBULUT

• 14 Ekim 2011 ODTÜ-Biltir

Metal dövme

• Metal dövme en eski teknolojilerden biridir

• İnsanlar önce doğada buldukları metalleri döverek şekillendirdi

• Doğada metal halde altın, meteor demiri, bakır ve gümüş bulan insanlar onları kutsal saydı

• Üzerine vurunca kırılmayan bu malzemelere çok değer verdiler

Altın

• İlk insanlar doğada külçe halinde buldukları altını süs eşyası olarak kullandı.

• İlk altın objeler M.Ö. 6000’lere uzanır

• Taş devrinde doğada bulunan altın dövülerek ince levhalar haline getirildi

• Altın doğada bazen saf halde bulunsa da genellikle alaşım halinde bulunur.

Altın

• Gümüş alaşımna farklı metal sanıldığı için “elektrum” denilirdi

• İnsanlar altın dışında gümüş, bakır, kurşun, cıva ve demirle tanıştı.

• Diğer metaller çok sonra keşfedildi.

• Demirden önce kolay üretilen bakır silah yapımında kullanıldı.

Altın

• Saf altın dövülerek çok ince tel ve levha yapılabilir.

• İlk insanlar önce altını sonra diğer metalleri kullandığı için metal dövmeciliğinin altın ve bakırla başladığı sanılıyor

Altın (M.Ö. 5000’lere ait altın objeler Varna-Bulgaristan)

Altın

• Altının sarı parlak rengi güneşi hatırlattığı ve parlaklığı bozulmadığı için, ilkel toplumlar altını kutsal saydı.

• Altın krallar ve rahiplece sahiplenildi.

• Yazı ilk bulunduğunda altın hiyerogliflerde güneş ve tanrı ile aynı veya benzer şekilde yazıldı.

Altın

• Orta çağda ilm-i simyacılar altını ortasında bir nokta olan küçük bir daire ile gösterdi.

• Bu sembol Mısır hiyerogliflerinde tanrı “RA” yani güneş tanrısının işaretidir.

• Altın saf halde çok yumuşaktır ve dövülerek kolayca ince levha haline getirilebilir.

RA M SS ( RA:

Altın

• İnce altın levhaların arasına kağıt konulur ve iki kösele arasında dövülerek inceltilir.

• İncelen altın varaklar kesilip tekrar üstüste konularak dövülür ve bu işlem defalarca tekrarlanınca insan saçından çok ince levhalar yapılabilir.

Altın

• Hindistan’da bu levhalar o kadar inceltilir ki yemeğin üzerine serilince çatal veya kaşıkla kolayca kesilir.

• Bu levhalar kelebek kanadı gibi elle kolayca yırtılabilir.

• Hindistan ve Çin’de altın levhaları yemekte yemenin ömrü uzatacağına inanılırdı.

Altın

• Metal dövmenin en önemli örneklerinden biri de altın para basmaktır

• İlk altın para M.Ö.610-600’de Lidyalılar tarafından Anadolu’da (Sart-İzmir) basıldı

• Bu Lidya parasında altın-gümüş alaşımı kullanıldı

Altın (Metal dövme ile yapılmış ilk altın-gümüş alaşımı para (M.Ö.610-600 Lidya) Sart-İzmir)

Gümüş

• Gümüş de doğada metal halde bulunur ancak çok seyrek rastlanır

• İlk insanlar M.Ö. 4000’lerde gümüşü döverek şekillendirdi

• Elimizde fazla eski örnek yok

• İlk gümüş objeler Mısır’da bulundu ve M.Ö. 3400’e tarihlendi

Doğal gümüş

Bakır

• Bakır, M.Ö. 6000-4000 yılları arasında Kalkolitik Dönem’de kullanıma girdi

• Bakır da doğada altın gibi metal halde bulunabilir

• Bu nedenle metal dövmenin ilk örneklerinden biridir

• Sembolü “Cu” Latince “Cuprum” Kıbrıs adasından gelir

Meteor Demiri

• Demiri İlk Kez Hititler Üretti

• Ancak arkeologların bulduğu bazı demir objeler Hitit’ler’den de önceye aittir.

• Ancak bu objeler metal halde demir ve nikelden oluşan göktaşlarının basitçe şekillendirilmiş halidir.

Meteor Demiri

• Mısır firavunu Tutankamon’un mezarında meteor demirinden yapılmış bir hançer bulundu.

• Hançer 3.000 yıl boyunca içindeki nikel nedeniyle paslanmamıştı.

Firavun Tutankamon’un demir hançeri (M.Ö. 1323)

Sahra Çölü’nde bulunmuş demir meteor

Meteor Demiri

• Yer yüzüne uzaydan düşen meteorların yüzde altısı demir ve nikelden oluşur.

• Bu meteorlardak nikel miktarı % 5-25 arasında değişir.

• Yer kabuğundaki demir madenlerinde nikel miktarı %1’in altındadır.

• Hititler’den çok önceye ait demir objelerdeki yüksek nikel miktarı, onların meteorlardan yapıldığını gösterir

Bakır

• Bakırı metal halde bulan ilk insanlar onu dövdüklerinde küçük parçalar haline geliyordu

• Ateşte ısıtıp dövünce parçalar birleşti ve ince levha elde ettiler

• İlk dövme bakır levha M.Ö. 5000’lerde yapıldı

• İlk döküm bakır objeler M.Ö. 3600’lere dayanır

Bakır

• Bakırdan yapılan ilk silah ve aletler kral ve asillerce M.Ö. 3000’lerde kullanıldı

• Bakırın halka ulaşması 500 yıl sonra geçekleşti

• Bakırdan silah ve alet yapılıyor olması nedeniyle bakır altından daha çok kullanıma girdi

Doğal bakır

Bakır

• Silah ve alet yapımında kullanılan doğal bakır az olduğu için değerliydi

• Daha sonra bakır madenlerinden çıkan mineralden bakır üretme tekniği bulununca yaygınlaştı

• Bakır mineraller, odun kömürü yakılan ve körükle hava basılan ocaklarda ısıtılınca bakır metali ermiş halde açığa çıkar

Bakır

• Odun kömürü büyük oranda karbondan oluşur.

• Ocakta ısıtılan bakır mineralinin oksijeni karbonla birleşip karbondioksit oluşturur.

• Oksijenden arınan bakır minerali bakır metaline dönüşür.

Bakır

• Bakırın mineralden elde edilmesi keşfedilince halkın kullanımına açıldı

• Metal dövme tekniğiyle çeşitli ev aletler yapıldı

• Bazı bakır mineralleri kalay içerdiği için bronz keşfedildi ve Bronz Çağı başladı

• Bronz Çağı’nın ardından Demir Çağı açıldı

Bakır

• Genellikle doğada bakır minerali demir mineraliyle karışık olarak bulunur.

• Böyle bir karışımdan bakır üretildiğinde demir minerali de demir metaline döner.

• Ancak metalik demir curufla karışık haldedir. Bu nedenle varlığını anlamak zordur

Bakır

• Demir minerali genellikle oksitlenmiş demirdir.

• Oksitlenmiş demir “pas” olarak bilinir ve toprağa kırmızı-kahve rengini verir.

• Demirin, doğada metal halde bulunmama nedeni oksijene dayanıklı olmayışıdır.

• Demir, oksijen ve nem nedeniyle oksitlenerek kırmızı toza dönüşür.

• .

Bakır

• Odun kömürünün karbonu ocakta ısıtılan bakırla karışık demir mineralinin oksijeni ile birleşip karbondioksit oluşturur.

• Bakır minerali metale indirgenip eriyik halde akar

• Oksijenden arınan demir minerali de demir metaline dönüşür.

Bakır

• Ocağın sıcaklığı demiri bakır gibi sıvı hale getirecek kadar yüksek değildir.

• Demir metali cüruf ve kömürle karışık halde gözenekli ve kırılgan bir katı oluşturur.

• Hititli bakırcılar büyük bir olasılıkla bu gözenekli demirin metal olduğunu anlamaz ve cüruf sanarak atardı.

Demir

• Hititli demir ustaları cürufa benzeyen kırılgan demiri ısıtıp çekiçle dövünce onun cüruf değil demir olduğunu anladı.

• Hititler uzun süre bakır işletmelerinin atık cürufundan demir üretti.

• Demir o dönemde altından daha değerliydi ve ihraç ürünüydü.

Demir

• Daha sonra çevrede demir mineral yatakları buldular.

• Demir mineralini ocakta ısıtarak pik demir elde etme tekniğini keşfettiler.

• Isıtılıp dövülen pik demiri suya batırıp soğutarak çelik üretmeyi de öğrendiler.

• Pik demiri uzun süre Isıtıp döverek yumuşak demir de üretebiliyorlardı

Demir

• Bölgedeki diğer krallar Hititler’den demir talep ediyordu

• Hitit kralı III. Hattuşili Asur kralına yazdığı mektupta “Bana yazdığın kaliteli demir Kizzuvatna’daki imalathanede kalmadı. Bahsettiğin demiri üretmek için zaman uygun değil. Kaliteli demir hazır olunca göndereceğim” demektedir. Bu mektup, Hititler’in demir üretebilen önemli bir ülke olduğunun yazılı kanıtıdır.

Hitit Kralı III. Hattuşili ve Fırtına Tanrısı

Demir

• Demir üretimi sayesinde Hititler’in bölgedeki güç ve prestiji arttı.

• Demir silahlar bronz gibi savaşın ortasında kırılmıyordu ve onarımı kolaydı.

Demir

• Hititler’in cevherden elde ettikleri demirin ilk aşamada sert olma nedenlerindeni demirin yapısındçok fazla karbon olmasıdır.

• Pik demir % 3’ten fazla karbon içerir.

• Pik demir ısıtıp dövülerek karbon miktarı % 1 civarına indirilerek çelik elde edilir.

• Karbon azalıp demir çeliğe dönüştükçe erime sıcaklığı yükselir.

Demir

• Demir çok fazla ısıtılıp dövülürse karbon miktarı aşırı derecede azalır ve çelik özelliği kaybolur.

• Karbon miktarı % 0.1 civarına inerse yumuşak demire dönüşür şekil vermek kolaylaşır ama sertliğini kaybeder.

• Hititler dönemi ve sonrasında demirci ustalarının tecrübesi önemliydi

Demir

• Demir dövme işleminin zamanında durdurmayı bilmek gerekiyordu.

• Tecrübesiz ustaların yaptığı kılıçlarda standart yoktu

• Çok sert kılıç kolay kırılıyordu. Yumuşak kılıç ise kolay bükülüyor ve keskinliğini kaybediyordu

• Demirin çeliğe dönme işlemindeki kimyasal değişiklikler anlaşılıncaya kadar kaliteli kılıç üretmek tanrı vergisi bir sanat sanıldı.

Demir

• Romalılar, İngiltere’yi işgal ettiğinde İngilizler sık sık geri çekilip bükülen kılıçlarını düzeltiyordu. Romalılar’ın kılıçları ise sert çelikten yapıldığı için avantaj sağlamıştı. Çelik üretiminin kimyası anlaşılıncaya kadar kaliteli kılıç üretmek kutsal bir sanat sanıldı.

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• Japon Samurai kılıcı beşyüz yıldır demir dövme sanatının en iyi örneklerinden biridir

• Kılıç ustası kılıca başlamadan önce temizlenir, ibadet eder ve temiz beyaz elbise giyer.

• Kılıcın mükemmel olması için dinsel seremoninin şart olduğuna inanılır.

• Kılcı 3 usta 3 ayda yapar.

JAPON SAMURAİ KILICI (KATANA)

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• Önce fırında gerekenin birkaç katı kaliteli malzeme ısıtılıp dövülürerek çelik yapılır

• Çelik hemen kullanılmaz kırılarak 2-3 cm. boyunda parçalara ayrılır

• Ustabaşı en uygun parçalar arasından bir kılıç yapmaya yetecek miktarda çelik seçer

• Kılıç yapmaya uygun olmayanlar atılır

• Fırında çelik parçaları ısıtılır ve akkor halde iken dövülüp tekrar kaynaştırılır

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• Çelik defalarca ısıtılıp dövüldükten sonra ikiye katlanıp ısıtılarak dövülür

• Katlanıp dövülme işlem defalarca tekrarlanır

• Kılıcın dış kabuğu bu sert çelikten yapılır

• Kabuğun içinde ise yumuşak çelik kullanılır.

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• İçiçe iki çelik kullanabilmek için önce dış kısmın sert çeliği inceltilir. Çeliğin eni kılıç kalınlığını iki katına ulaştırılır.

• Ardından orta kısmı çukurlaştırılıp “L” demiri gibi bükülür sonra “v” şekline getirilir.

• Her iki çelik de akkor hale getrilir

• Yumuşak çelikten hazırlanmış orta kısım “v” şeklindeki dış kaplamanın içine yerleştirilir.

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• İçiçe yerleştirilen iki çelik ısıtılıp dövülerek birbirine kaynaştırılır

• Çeliğe kılıç şekli verilir

• Kılıcin ağzı ince sırt kalın bırakılır

• Kılıcın sırtına kalın bir kil-kömür tabakası sürürlür ağız kısmı ise çok ince bir tabakayla kaplanır

• Fırında akkor hale gelen kılıç aniden özel hazırlanmış sulu bir çözeltiye daldırılır

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• Soğutma sırasında ağız kısmında az kil olduğundan soğuma hızlı olur ve ağız sertleşir

• Sırt kısmı ise kalın kil nedeniyle yavaş soğur ve yumuşak kalır

• Soğumadaki hız farkı kılıcın yukarıya doğru bükülerek bilinen kavisli şekli almasını sağlar

• Kılıcın içi ve sırtı yumuşak ağzı ise sert olur

Demir dövme ve Samurai kılıcı

• Kılıcın merkezindeki ve sırtındaki yumuşak çelik esneklik verir ve kırılmayı önler.

• Dıştaki ve ağızdaki sert çelik ise kılıcın keskinliğini uzun süre korumasını sağlar.

• Kılıcın sahibi de kılıcı ve çeliğini ustası kadar kutsal sayar ve özenle korur.

JAPON SAMURAİ KILICI (KATANA)

Modern metal dövmeye geçiş

• Romalılar su gücüyle çalışan sistemlerle metal dövmeyi mekanikleştirdi

• 10 ve 12. yüzyıllarda su gücüyle çelışan metal dövme sistemleri yagınlaştı

• 20. yüzyılda bile su gücüyle çalışan metal dövme tesisleri vardı

Modern metal dövmeye geçiş

• Buhar makinesinin 1800’lerde gelişmesi metal dövme teknolojisini geliştirdi ve malyetleri düşürdü

• Aynı dönemde elektriğin keşfi ve fabrikalarda kullanılması ise metal dövme teknolojisini mükemmel hale getirdi

Modern metal dövmeye geçiş

• Metal dövme binlerce yıl önce süs eşyası, silah ve para basımında kullanıldı

• Metal dövme teknolojisi günümüzde teknolojik gelişmeye önemli katkılar yapan ve yüksek standartta malzeme üreten bir sektör oldu.

TEŞEKKÜR EDERİM

• Soru varsa ceveplamaya

• çalışacağım

DEMİR DÖVMENİN TARİH İÇİNDE GELİŞİMİ

• Prof. Dr. URAL AKBULUT

• 14 Ekim 2011 ODTÜ-Biltir