Müəssisənin qiymət siyasətinin formalaşmasına təsir göstərən bir güclü amil də qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi və qiymətələr vasitəsilə iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, idarə edilməsidir

Müəssisənin qiymət strategiyasının müəyyən olunması müəssisənin bazardakı mövcud mövqeyinə, məhsulun xüsusiyyətlərinə, qiymətlərin və istehsal şəraitinin (xərclərinin) dəyişdirilməsi imkanlarına, bazardakı vəziyyətin qiymətləndirilməsinə, tələb və təklifin nisbətinə əsaslanır.

Müəssisənin qiymət siyasətinin formalaşmasına təsir göstərən bir güclü amil də qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi və qiymətələr vasitəsilə iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, idarə edilməsidir.

Azərbaycan qanunveriviliyində qiymətlərin tənzimlənməsinə dair bir sıra qanun aktları və hüquqi-normativ sənədələr öz əksini tapmışdır və dövlət müəssisələrin bu qanunları əməl etməsinə ciddi nəzarət edir. Belə olan halda müəssisələr özlərinin qiymət siyasətlərini və qiymət strategiyalarını hazırlayarkən dövlət qanunlarını və digər hüquqi-normativ aktları diqqətdən qaçırmamalıdırlar.

Müəssisənin qiymət strategiyasının hazırlanması prosesi ilkin informasiyanın toplanması, strateji təhlil və strategiyanın formalaşması mərhələlərindən ibarətdir. Bu üç mərhələnin qiymət strategiyasının hazırlanmasında hər birinin özünəməxsus və vacib rolu vardır.

Qiymət startegiyasının birnici mərhələsi ilkin informasiyanın toplanması mərhələsidir. Strategiyanın işlənib hazırlanması üçün zəruri olan hər hansı bir məlumatın nəzərə alınmaması və ya bu məlumatlardakı yalnış qazanıla biləcək mənfəətin bir hissəsinin itirilməsinə gətirib çıxara bilər. Məhsulu istehsalına və satışına çəkiləcək xərclər və onların strukturunun qiymətləndirilməsi, maliyyə məqsədlərinin müəyyən olunması, potensial alıcıların və rəqiblərin müəyyən olunması ilkin informasiyanın toplanması mərhələsinin zəruri tərkib elementləridir. Bu mərhələdə mühüm məsələlərdən biri də marketinq strategiyasının dəqiqləşdirilməsidir. Beləki müəssisənin qiymət strategiyası marketinq startegiyasının qarşısında duran vəzifələrin həllinə istiqamətlənir.

Müəssisənin qiymət strategiyasının hazirlanmasının ikinci mərhələsi starteji təhlil mərhələsidir. Bu mərhələdə qiymət startegiyasının ilkin variantının hazırlanması üçün toplanmış məlumatların təhlili və qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Starteji təhlil mərhələsi maliyyə təhlili, bazar seqmentlərinin araşdırılması, rəqabətin səviyyəsinin öyrənilməsi və dövlət tənzimlənməsinin qiymətləndirilməsi kimi mühüm məsələləri özündə birləşdirir.

Strateji təhlil mərhələsindən sonra müəssisədə qiymət strategiyasının layihəsi hazırlanır və bunun üçün müəssisənin özünün və digər müəssisələrin qiymət strategiyalarının həyata keçirilməsi zamanı toplanmış təcrübədən də istifadə olunur. Qiymət strategiyasının hazırlanmış layihəsi rəhbərlik tərəfindən təsdiq edildikdən sonra onun icrasına başlanılır.

Hər bir müəssisə bazardakı “qiymət lideri”nin və ya əsas istehsalçılar kütləsinin ardınca gedərək passiv və ya hər şeydən əvvəl öz maraqlarını nəzərə alan aktiv qiymət strategiyasını seçə bilər. Bundan əlavə qiymət strategiyasının seçilməsinə müəssisənin bazarda yeni, bazarın yeni tələblərinə uyğunlaşdırılmış və ya ənənəvi məhsul təklif etməsi ciddi surətdə təsir göstərir. Yeni məhsulun buraxılışı zamanı müəssisə aşağıdakı qiymət strategiyalarından birini seçir.

“Qaymağın yığılması” strategiyası. Bunun mahiyyəti ondadır ki, yeni məhsulu bazara çıxaran müəssisə ona maksimal yüksək qiymət müəyyən edir ki, bu da həmin qiymətə məhsulu almağa hazır olan istehlakçılar üçün nəzərdə tutulur. İlk dövrlərdə yeni məhsulu bazarın bəzi seqmentləri qəbul edir. Tələbin ilk dalğası aşağı düşdükdən sonra qiymət aşağı düşür. Bu vəziyyət, aşağı qiymətə məhsulu almağa hazır olan alıcıların hesabına satış həcmini və zonasını genişləndirməyə imkan verir.

Bu cür qiymət strategiyasının bir sıra üstünlükləri vardır:

• 
  məhsula kifayət qədər böyük sayda alıcı tərəfindən yüksək tələb formalaşır;
  
• 
  yüksək qiymət qiymətdəki səhvi asanlıqla düzəltməyə imkan verir. Çünki alıcıların qiymətin aşağı salınmasına həssaslığı onun artırılmasına nisbətən daha çox olur;
  
• 
  yeni məhsula yüksək qiymət təyin edilməsi məhsul buraxılışının ilk dövrlərində nisbətən yüksək xərclərin olmasına baxmayaraq kifayət qədər böyük ölçüdə mənfəət əldə etməyə imkan verir;
  
• 
  yüksəldilmiş qiymət alıcılıq tələbini ləngitməyə imkan verir ki, bunun da müəyyən mənası vardır. Belə ki, daha aşağı qiymətlə müəssisə öz istehsal imkanlarının məhdudluğu ilə əlaqədar olaraq bazar tələbinin həcmini tam ödəyə bilməzdi;
  
• 
  ilkin yüksək qiymət alıcıda məhsulun keyfiyyətli olması haqqında müsbət rəylər yaradır və bu da gələcəkə məhsulun qiyməti aşağı salınanda onun reallaşdırılmasını asanlaşdıra bilər;
  
• 
  nüfuzlu məhsullar üçün yüksək qiymət və qiymətin artırılması tələbin artmasına şərait yaradır.
  

Qiymətin əmələ gəlməsinin belə strategiyasının əsas nöqsanı ondan ibarətdir ki, yüksək qiymət analoji məhsulların potensial istehsalçılarını bu sahəyə cəlb edir.

Bazara nüfuzetmə strategiyası. Müəssisə maksimal sayda alıcıları cəlb etmək üçün rəqiblərin müvafiq məhsullarının qiymətlərinə nisbətən öz məhsullarına aşağı qiymət müəyyən edir. Bu ona maksimum sayda alıcı cəlb etməyə və bazarı zəbt etməyə imkan verir. Lakin belə strategiya o halda tətbiq edilir ki, qiymətin aşağı salınması və satışın həcminin artırılması hessabına mənfəətin ümumi kütləsi artsın. Bazara nüfuzetmə strategiyası məhsula olan tələb qiymətə görə elastik olduqda və eləcə də istehsal həcminin artımının məhsul vahidinə düşən xərclərin azalmasını təmin etdiyi hallarda səmərəli olur.

Sahədə və ya bazarda lideri izləmək strategiyası məhsula qiymətin sahənin əsas müəssisəsi və bazarda hakim mövqeyə malik rəqib müəssisənin təklif etdiyi qiymətdən asılı olaraq müəyyən olunmasını nəzərdə tutur.

Qiymətin əmələ gəlməsinin neytral strategiyası yeni məhsulun qiymətinin onun istehsalı və satışına çəkilən faktiki xərclər və bazarda və ya sahədə orta mənfəət norması əsasında müəyyən olunmasına əsaslanır.

Yuxarıda qeyd edilən strategiyalardan hər hansı birinin müəssisə rəhbərliyi tərəfindən seçilməsi yeni məhsulun bazara çatdırılması sürətidən, müəssisənin satış bazarında malik olduğu paydan, satılan məhsulun xarakteridən (yenilik dərəcəsindən, başqa məhsullarla qarşılıqlı əvəz oluna bilməsindən), kapital qoyuluşlarının səmərəliliyindən, bazardakı mövcud şəraitdən (inhisarlaşma dərəcəsindən, tələbin qiymət elastikliyindən, istehlakçıların sayından), sahədə müəssisənin mövqeyindən (maliyyə vəziyyətindən, digər istehsalçılarla əlaqələrindən və s.) birbaşa asılıdır.

Bazarda nisbətən uzun müddət reallaşdırılan məhsullar üçün qiymət strategiyaları da qiymətin müxtəlif növlərinə səmtlənə bilər.

Dəyişkən qiymət strategiyasına görə qiymət tələb və təklifin nisbətindən asılı olaraq müəyyən edilir və bazarın məhsulla təmin edilmə səviyyəsi artdıqca qiymət tədricən aşağı salınır. Bu halda qiymət və məhsul buraxılışı həcmi sıx qarşılıqlı əlaqədə olurlar: istehsalın həcmi artdıqca, müəssisənin öz istehsal xərclərini və son nəticədə qiyməti aşağı salmaq imkanı artır. Qiymətin müəyyən olunmasının bu strategiyasında bazarda yeni rəqiblərin yaranmasına mane olmaq, məhsulun keyfiyyətinin artırılmasına çalışmaq və istehsal xərclərini aşağı salmaq zəruri və həlledici şərtlərdir.

Uzunmüddətli qiymətlər kütləvi tələb məhsulları üçün müəyyən edilir. Belə qiymətlər əsasən uzun müddət fəaliyyət göstərir və dəyişikliklərə az məruz qalırlar.

Bazarın istehlak seqmentinin qiymətləri gəlirlərinin səviyyəsi bərabər olmayan əhalinin müxtəlif sosial qruplarına satılan məhsul və xidmət növləri üçün müəyyən edilir (məsələn, minik avtomobillərini müxtəlif modifikasiyaları, aviabiletlər və s.)

Çevik qiymət strategiyası bazarda tələb və təklifin nisbətinin dəyişilməsinə cəld reaksiya verən qiymətlərə əsaslanır.

Əsas qiymətlər strategiyası bazarda üstün mövqe tutan və buraxılışın həcmini artırmaq hesabına məhsul vahidinə düşən xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq imkanı verən məhsullar üzrə aşağı qiymətlərin müəyyən edilməsini nəzərdə tutur.

İstehsaldan çıxarılmış məhsullar üçün qiymət strategiyası onların ucuz qiymətlərlə satışını deyil, məhz həmin məhsullara ehtiyacı olan istehlakçılar sferasına satılmasını nəzərdə tutur. Bu halda ənənəvi məhsulların (məsələn, ən müxtəlif markalı və modelli,o cümlədən istehsaldan çıxarılmış minik və yük avtomobillərinin) ehtiyat hissələrinin qiyməti nisbətən yüksək olur.

Xarici ticarət dövriyyəsinə xidmət göstərən qiymətlərin müəyyən edilməsi müəyyən əlamətə malikdir. Belə ki, bu qiymətlər adətən dünyanın əsas əmtəə bazarlarının qiymətləri əsasında hesablanır və tətbiq olunur.