O’z betinshe jumisi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Ájiniyaz atındaģı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Turkiy tiller fakul`teti

Qaraqalpaq tili ham adebiyati talim bagdari

2-G-kurs talabasi Xojiboyeva Nilufardin’

O’Z BETINSHE JUMISI.
Tema : Balalar a’debiyatinin’ izertleniw ma’seleleri.

Joba :

1. 
   Balalar ádebiyatı
   
2. 
   Balalar adebiyatinin’ rawajlaniw tariyxi.
   

3. Balalar ádebiyatın dawirlestiriw
4. Ertekler, naqıllar, tabısıwlar, tez aytıw

Balalar ádebiyatı — balalar hám óspirimler ushın jaratılǵan kórkem, ilimiy, ilimiyommabop hám publitsistik dóretpeler kompleksi. Bulardıń tiykarǵı kismini shıǵarmalar quraydı. Jáhán xalıqları, sonday-aq ózbek xalqi Balalar ádebiyatı tez aytıw, tabısıw, oyın qosiklari, ráwiyat, ańız, ertek, makal, tımsal hám dástan sıyaqlı kópshilik bólegi balalarǵa qaratb jaratılǵan awızsha dóretiwshilik úlgilerinen baslanadı. Balalar ádebiyatı ni tikkeley balalarǵa qaratb jaratılǵan hám tiykarınan balalarǵa qaratnmagan bolsada, keyinirek Balalar ádebiyatı ga ótip qalǵan dóretpelerge ajıratıw múmkin.

Balalar ádebiyatı dıń ayriqsha ózgesheligi — ózgeriwshen hádiyse bolıp, ol kıtapxan jası, tariyxıy dáwir jáne social ortalıq menen tikkeley baylanıslı. Kıtapxan jasını esapqa alıw Balalar ádebiyatı dıń eń tiykarǵı qásiyetlerinen bolıp tabıladı. Maye, mektepge shekem jas daǵı balalarda bul kórgezbelilik, jaqsı islik hám jawızlıq kúshleriniń ápiwayı kórinistegi qarama-qarsılıqlarına tiykarlanǵan bolsa, óspirimler ushın jaratılǵan ádebiyatda quramalı turmıs daǵı quramalı adamlardıń ruwxıylıqı ashıla baslaydı.
Balalar ádebiyatı dıń taǵı bir ózgesheligi onıń háreketke baylıǵı bolıp tabıladı. Bunnan Balalar ádebiyatı de syujetga bolǵan talap da kelip shıǵadı. Ol waqıyalardıń operativ, qızıqlı, fantaziyaga, yumorga bay túrde ye. chilishini talap etedi.
Shıǵıs jazba ádebiyatında " pandnoma", " mav'izatnoma", " násiyxatnoma", " etika kitaplari" sıyaqlı atlar menen klassifikaciya etiletuǵın dóretpeler Balalar ádebiyatı dıń dáslepki úlgileri esaplanadı. Maye, Kaykovusning " Mav'izatnomai Kaykovus" (" Qobusnoma"), Shayıq Savdiyning " Gúlistan" hám " Bostan", Jomiyning " Báháriston" dóretpeleri usılar gápinen bolıp tabıladı. Bular awdarma jardeminde ózbek Balalar ádebiyatı ga kirip kelgen. Alisher Navaiydıń " Tańlanıw ulabror", " Mantsh uttayr" hám " Mahbub ulqulub" dóretpeleri, Xojaning " Miftoh uladl" hám " Gúlzar", Otiyning " Tımsal" dóretpeleri bolsa ózbek Balalar ádebiyatı dıń eski úlgileri bolıp, pandnasihat ruwxındaǵı maqalat hám gúrrińtlari menen ásirler dawamında jetkinshekti jaqsı insaniy pazıyletler ruwxında tárbiyalawǵa xızmet etip kelip atır.

Mektep jasındaǵı kishi balalar kıtapxanlıǵı. Bul jas daǵı balalar psixologlardıń gáplerine qaraǵanda 3600 tacha sózden paydalanar ekenler. Balalar 7-9 jaslarında haywanlar, qus, hashoratlar, ósimlikler tuwrısındaǵı erteklerge júdá qızıǵadılar. Jazıwshılar insanlar menen tábiyaat ortasındaǵı munasábetlerdi olardı gápirtirish arqalı ámelge asıradılar. Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar tiykarınan tárbiyashiler hám ata-analar járdeminde shıǵarmalar menen tanıwsalar, bul jas daǵı balalar bolsa baslanǵısh klass oqıtıwshıları hám ǵárezsiz ózleri oqıp úyrenediler. Bul jas daǵı balalar kóbirek dógerek átirap daǵı túrli waqıya hádiyselerge qızıǵadılar. Endi olar ǵárezsiz túrde tilsimli ertek, fantastik ertek, hádiyse, gúrriń hám dástanlardı jaxsı kórip oqıydılar. “Zumrad hám Qımbat” ertagi, Olloyorning “Keńislikti baǵındırıwshı qumırsqa”, Nur shashıwshı Obidjonning “Qáweterli Meshpolvon”, Q. Muhammadiyning “Erkinjon ayǵa shıǵıpdi” sıyaqlı dóretpeleri sol jas daǵı balalarǵa qaratb jazılǵan.

Orta hám úlken jas daǵı balalar kıtapxanlıǵı. Bul jas daǵı balalar ózleri ǵárezsiz túrde kitap oqıb, oqıǵan kitapları qaharmanlarınıń hatti-háreketlerin bahalawǵa úyrenediler hám olar háreketlerin takrrlaga házirlanadilar. Bul jas daǵı balalarǵa ótken zaman hám keleshek haqqındaǵı dóretpelerdi oqıw usınıs etiledi. SHiroq, Tumaris, sıyaqlı ańızlar menen bir qatarda Oybek, G'. Ǵulom, Jeńis Úlke, Q. Muhammadiy, Nur shashıwshı Obidjon, T. Atlasboev hám basqa dóretiwshilerdiń zamanagóy tema daǵı eń jaqsı sara dóretpeleri zárúrli tárbiyalıq áhmiyetke iye boladı.
Shıǵıs oyshılları Al-Xorezmiy, Al-Farg'oniy, Ahmad Yugnakiy, Al-Buxoriy, Farobiy, Beruniy, Yassaviy, Navaiy, Bobur sıyaqlılardıń pánt ruwxındaǵı jazılǵan dóretpeleri balalar dúnyaǵa kóz qarasın qáliplestiriwde unamlı tásir kórsetedi. Bul jas daǵı balalar kitapxanalardan ǵárezsiz túrde ózlerine maqul ertek, dástan kitaplardı alıp o'qiy baslaydılar. Mısalı : “Úsh aǵa -ini batırlar”, “Qıysıq menen Tuwrı”, “Oyshıl qız” sıyaqlılar.
Balalar ádebiyatı dıń qáliplesiwi derlik barlıq xalıqlarda tiykarınan bilimparvarlik hám mektepmaorif sisteması reformaları menen bekkem baylanıslı. Ózbek Balalar ádebiyatı dıń turaqlılashuvi da 19 -ásir 2 yarımı — 20 -ásir basları daǵı bilimparvarlik háreketine barıp taqaladı. Saidrasul Aziziy, Jaqtılandırǵanqori, Abdulla Avloniy, Hamza hám basqa o'nlab bilimparvarlarning " jańa usıl" (" usılı jadidiya") dagi ózbek mektepleri studentleri ushın jaratqan ellikke jaqın álippe hám oqıw kitapları ózbek Balalar ádebiyatı dıń shın mánistegi jaqtı úlgileri esaplanadı. Balalar ádebiyatı ga balalar ushın arnawlı jaratılǵan dóretpeler retinde qaraw, onıń ayriqsha principlerıni belgilew 20 -ásir baslarına xos bolıp tabıladı.
Ózbek Balalar ádebiyatı jáhán Balalar ádebiyatı dıń ilgor dástúrleri tásirinde rawajlandi. Jáhán Balalar ádebiyatı dıń kemde-kem ushraytuǵın úlgileri ózbek tiline awdarma etildi, " Gulliverning sayaxatlari" (J. Svift), " Robinzon Kruzo" (D. Defo), " Úshek dayınıń ılashıǵı" (BicherStou), " Sona" (E. voynich) sıyaqlı jáhán ádebiyatınıń kemde-kem ushraytuǵın dóretpeleri ózbek balalardıń da múlki bolıp qaldı.
Shıǵıs ádebiyatı eń jaqsı úlgilerin arab, parsı tilinen awdarmalaw Balalar ádebiyatı awdarmachiligidagi bir jónelis bolsa, Batıs ádebiyatı, atap aytqanda orıs ádebiyatı úlgilerin ózbekchalashtirish ekinshi jónelisti quradı. I. A. Krilov tımsalları, A. S. Pushkinning " Balıqchi hám balıq haqqında ertek" shıǵarması, K. D. Ushinskiy hám de L. N. Tolstoyning bir qansha gúrriń, ertekleri hám basqa áyne sol dáwirde awdarma etilip, jańa usıl daǵı mektepler álippe hám oqıw kitaplarına kirgizildi. Dóretiwshiler awdarma jardeminde realistik Balalar ádebiyatı dıń ayriqsha qásiyetlerin jáne de jetilisken iyelediler, balalar ushın jazıwshı jazıwshılar toparı qáliplesti. 20 -ásirdiń 20—30 - jıllarında Hamid Alımjon, G'afur Ǵulom, Ǵayratiy, Shokir Sulaymon, Ilyos Muslim, Gulom Jeńisiy, Ayniy, Elbek, Jeńis Úlke, Sultan Jo'ra, Kudrat Hikmet, Quddus Muhammadiy, Shukur Sadulla, Hakim Nazir, Polat Mo'min hám basqa dóretiwshilerdiń dóretpeleri ózbek Balalar ádebiyatı dıń rawajlanıwda, arnawlı ádebiyat retinde qáliplesiwinde zárúrli áhmiyetke iye boldı.
50—60 - jıllarda G'afur Ǵulomdıń " Sum bala", Oybekning " Balalıq", Abdulla Qahhorning " Ótken zamannan ertekler", Nazir Saparovning " Kórgenkechirganlarim" qıssaları nasriy Balalar ádebiyatı rawajlanıwına múnásip úles bolıp qosıldı. Xudoyberdi Toqtapoyevning " Tilsimli qalpoqcha", " Sarıdevni minip", " Sarı devning ólimi" dóretpeleri de sara dóretpeler qatarından orın aldı. Bular kóplegen shet el tillerge awdarma etildi. Hakim Nazirning " Sunmas shaqmaqlar", " Yonar dárya", " Kishkentay" qıssaları, " Suńqar qanatlari" romanı dáwirdiń aktual máselelerin qamtıp alıwı, kórkem suwrettiń ayriqshalıǵı menen itibar qazandı.
80- jıllar Balalar ádebiyatı de Nur shashıwshı Obidjon, Sapar Barnoyev, Rauf Tolipov, Qambar Utayev, Hamza Imonberdiyev hám basqa dóretiwshilerdiń dóretpeleri jetkinshekti eń jaqsı insaniy pazıyletler ruwxında tárbiyalawǵa xizmet etiwi menen itibarǵa iye boldı.
Balalar ádebiyatı de kórkemlik menen bir qatarda bilimlendiriwlik de jetekshi orın tutadı. Sebebi Balalar ádebiyatı úlgileri jaslardı insaniy pazıyletler ruwxında tárbiyalawǵa da xızmet etedi. Barlıq dáwirler Balalar ádebiyatı dıń rawajlanıw principlerı, áwele, bilimlendiriwlik hám tárbiyaviylikda sawlelenedi. Biraq Balalar ádebiyatı rawajlanıp barǵanı tárepke onıń sap kórkemat elementlerin iyelewge umtılıwı hám umumadabiyot rawajlanıw principlerı menen sherikligi de kózge taslanadı. Atap aytqanda, 20 a. baslarında ózbek Balalar ádebiyatı de kóbirek bilimparvarlik ideyaları jetekshilik qilsa, 30 - jıllar Balalar ádebiyatı de realistik ádebiyat principlerı ústin turatuǵın, 5060 - jıllar Balalar ádebiyatı de hádiyse fantastik ádebiyat elementleri kúshaydi. 80- jıllar Balalar ádebiyatı de psixologizmning kusheytiwi, jas qaharman talqinida onı jas bala formasında emes, turmısqa barǵan sayın jedel kirip kiyatırǵan, óz qarawlarına iye bolǵan shaxs retinde súwretlewge umtılıw sezimi bar.
Dóretiwshi xalıq kórkem sózdiń jetkinshek tárbiyası daǵı kúshi hám ózine tartatuǵınına áyyemgi zamanlardanoq ısengen. Ol óziniń eń kem ushraytuǵın dóretpelerin sóz mo''jizasi menen dúnyaǵa alıp kelgen. Ele jazıw neligin bilmagan waqıtlarda da adamlar oyın-kúlkin, súwret sızıwdı bilgenler. Xalqımız arasından ullı uqıp iyesileri baqsılar, zergerler, sangtarolar hám áńgimeshiler jetisip shıqqanlar. Olardıń dóretpelerinde góne tariyx ızları, xalıq termeleri, dástanlarında ana háyyiwleri hám bala oyınlarında saqlanıp qalǵan. Ertekler, naqıllar, tabısıwlar, tez aytıwlar balalardıń dúnya qarawın keńeytiredi, balanıń ruwxıy dúnyasın qáliplestiredi. Balalar endi óz háreketlerinde úlkenlerge eliklew etediler.
Balalardı jasligidanoq paydalı jumıslarǵa úyretiw shınıǵıwlar, qosıqlar, ertekler arqalı ámelge asıriladı. Bala allalagan ana ayriqsha poeziya jaratadı. Ol besik ústinde búgin aytqan sózlerin erteń tákirarlamaydi, qandayda bir qosıp boyitibroq aytadı. Sol yusinda háyyiwler, ermekler, qosıqlar, termeler, tabısıwlar jıynalıp úlken bir teńizdi payda etedi. Balalar folklori bala ushın dáslepki tárbiya sabaqlıǵı, ruwxıy baylıqlardıń bitmas tuganmas ǵáziynesi bolıp tabıladı.
Hár bir xalıq balalar ádebiyatınıń payda bolıwı sol xalıqtıń ruwxıy oylawı menen baylanıslı. Nátiyjede xalıqtıń ózi perzentleri ushın arnawlı ádebiyattı maydanǵa keltiriw baslamashıları bolıp shıqqan.
Orıs xalqi arasında mákkar kempir YaGA, yalmog'iz uchar ilon, TO'G'RI hám EGRI tuwrısındaǵı ertekler; turkiy xalıqlar arasındaǵı ShIROQ, TUMARIS, GULDURSUN haqqındaǵı ańızlar maba qazanǵan. Xolbuki, bul erteklerdiń jaratılıwı eramızdan avalgi 6 -4 ásirlerge barıp taqaladı.
Sonıń menen birge, turkiy xalıqlar arasında hind hám arab folklori úlgileri de keń yoyildi. Mısalı :”PANCHATANTIRA”,”KALILA hám DIMNA”,”Romayana”,”MAXOBXARAT”, “MING BIR KECHA” usılar gápinen bolıp tabıladı. Bul jaǵday jańa eraning baslanıwına tuwrı keledi.
Eń áyyemgi janrlardan biri bul qosıq janri bolıp tabıladı. Qosıqlardıń da eń áyyemgisi bul besik qosıqları esaplanadı. Bala tuwılıp tili chiqqunga shekem úlkenler olarǵa Háyyiw aytıp berediler, tárbiyashiler túrli shınıǵıwlar ótkerediler, turmısqa zárúr bolǵan dáslepki turmıslıq qaǵıydalardı uyretediler.
Besik qosıqları hámme xalıqlarda bar. Atap aytqanda, mıń jıllar ilgeri de besik qosıqları bolǵan. Beruniy, Ibn Sino dóretpeleri arqalı júdá kóp qosıqlar jetip kelgen. Besik qosıqların keńlew mániste háyyiwler, ovunmachoqlar, ibrat -o'gitlar dep aytıladı.
A L L A L A R. Besik qosıqları bul háyyiw bolıp esaplanadı. Allani áyyemginde “B a l ol - b a l u” dep da aytqanlar. A. Navaiy bolsa allani “n a v o g o'” dep ataǵan.
Háyyiw túrli xalıqlarda túrlishe atalǵan : túrklerde “ninni”, tatarlarda “elli”,”belli”, qaraqalpaqlarda “heyya”, hám “heyya” hám basqalar. Olardıń wazıypası birdey - balalardı uxlatish, ovutish bolıp tabıladı.
Ibn Sino allani bala tárbiyası haqqındaǵı rolin tómendegishe ańlatadı :
“Balanı klientin kúshaytırıw ushın oǵan eki zattı qollaıw kerek. Biri balanı beshigini aste shayqaltıw, ekinshisi onı uxlatish ushın Háyyiw búydew bolıp tabıladı. Bunıń menen balanıń denesi hám sezimi dem aladı. Xatto, ana bul jaǵdayda ǵázep, qapalıq, shorshıwdan holi bolıwı kerek.”-deydi.

Háyyiw balam, Háyyiw,

Janım balam Háyyiw.
Eki kózim Háyyiw,
SHirin sózim háyyiw.
Háyyiw qilsin balam-o
Uyquda dem alsın -o

Ananin’ bala menen bolǵan munasábetlerinde áyyemgi ádetlerdi baqlaw múmkin. Házir de bunday jaǵdaydı geyde ushıratamız. Mısalı : balanı besikke belayotganda oń qolı menen tósagini tegislep, balanı yotqizayotganda e g a l a r i k i r s i n, b o b o v l a r i ch i q s i n! Sheship alıp atırǵanda ol y q ol s i b ye sh i k d a q o l s i n deydi. Eki zatqa dıqqatıńızdı qaratıń. Balanı besikke belaguncha waqtınsha perishteler iyelep turıwarkan. Ekinshisi uyqı baladan ajralıp besikte qalsin. Qoshg'ariy :» I s i r i q i s i r i q, Ey j i n, e s x ol sh i n g n i y o' q o t” deydi.

Tuwrı mánistegi t a r b i ya v i y x a r a k t ye r d a g i sóz dizbegiler:”bola degen az gápiradi”, “Keshesi úy supirib bolmaydı”, “Nonni tańlamastán alınadı” sıyaqlılar da túsindirme talap etpeydi.
Balaǵa aytılatuǵın m a j o z i y g a p l a r da bar. Olar kóshpeli mániste isletiledi: “kózingga qaray yur”, “awızıngga qaray gápir”, “tilingni shıyrın qil” sıyaqlı sóz dizbegilerdi balalar birdan tushunavermaydilar. Az-azdan turmıs tájiriybesi artpaqtası menen túsinip aladılar. Bir qansha sóz dizbegiler bar, balaǵa ataq beriwde onıń xulqini belgilewde isletiledi: “Hay bala qádemingni tuwrı bos”,”Teringga sabanlar tiqdiraman”,”Sulaymon o'ldi devlar qutildi”, “Sırǵıya júrme-tayaq yeysan”,”Jeb to'ymagan yalab to'yadimi” sıyaqlı.
Taǵı bir gruppa ibrat sózler bar, olardı v o q ye a b a n d i b r a t sózler deymiz. Olar kishi didaktik gúrrińler bolıp, mazmunında qandayda bir bir naqıl keltiriledi: Mısalı : Luqmoni Hakim uwılların úylendiriwshi bolıpdılar. Jaqsı qız tabıw maqsetinde uwılların kúshaga adamlarǵa kórsetip urib ketaveribdilar. Bul waqıyanı kórgen qızlar : baba nege bul nashardı urayapsiz, desalar, Luqmoni Hakim bolsa : Bir jumıstı men aytpasam ózinden bilip etpeydi dep juwap beripdiler. Qızlar balanıń holiga ashınıwibdi. Tek bir qız: Urıs kerek, aq kewil ózinden bilip jumıs etiwi kerek, depdi. Luqmoni Hakim ol qızdıń úyin bilip, erteńına jawshı jiberibdi. Balam jumıstı ózi bilip qılıwda hikmet kóp.

Elshiolloh suw soraǵanlıǵı haqqındaǵı ráwiyat.

Ájaǵa - úkelerdi birlespeligi haqqındaǵı ráwiyat.

Sadıqlıq atamasın tańlaǵan jigit haqqındaǵı ráwiyat.

Ózbek balalar ádebiyatınıń payda bolıwı. Jazba ádebiyattıń payda bolıwı esesinde balalar tárbiyasına arnalǵan dóretpeler de payda boldı. Lekin bul arnawlı balalar ádebiyatı payda boldı degeni emes. Sebebi, bunday dóretpelerdiń kópshiligi didaktik xarakterde bolıp, olarda úlkenlerdiń turmıs hám tárbiya haqqındaǵı oy-pikirleri berilgen. Bul xildagi dóretpelerdi balalar ádebiyatı formasında emes, balalar kıtapxanlıǵı formasında qarawdı kerek dep bilamiz. Sebebi balalar ádebiyatı túsinigi menen balalar kıtapxanlıǵı túsinigi bir-birinen parıq etedi.
Mısalı : S. Ayniyning «Eskertkishler” memuar shıǵarması, Oybekning “Balalıq”, A. Qahhorning “Ótken zamannan ertekler” dóretpeleri balalar ádebiyatınıń úlgileri esaplanadi. Tiykarınan bul dóretpelerdiń qaharmanları balalar ( Sadriddin, Mussa, Abdulla ) bolsalar -de, haqıyqatlıq úlkenler diydi menen aqıl etilgen. Sonday eken, balalıq máseleleri úlkenlergegine tán kórkem oylaw sintezidan ótkerilip sol dáwir munasábet bildirilgen. Bunday dóretpeler balalar jas ózgeshelikine dúnyaǵa kóz qarası balalar tili sóylew manerasiga tán belgilerge ámel etilmegen. Keyinirek balalar ushın bólek ádebiyat jaratıw mútajligi payda boldı.
Ózbek balalar ádebiyatı ushın arnawlı ádebiyattı payda etiw háreketleri XX ásir baslarında balandi. Bul haraktning baslawshıları Hamza, Ayniy, Avloniy, Azjiy sıyaqlılar balalardı bilimge chorlovchi jańa usıl daǵı mektepler ashtılar hám sabaqlıqlar jarattılar. Álbette bul sabaqlıqlar balalar jas qásiyetlerine muwapıq bolıwına bólek itibar berdiler.
30 - jıllarda G'. Ǵulom, Oybek, H. Alımjon, Uyqas sıyaqlı jazıwshılar menen bir qatarda balalar ádebiyatınıń Jeńis Úlke, Sultan Jo'ra, Adham Raxmet, Shukur Sa'dulla, Ilyos Muslim, Quddus Muhammadiy sıyaqlı wákilleri de kirip keldiler. Bular ózbek balalar ádebiyatın qáliplestiriwde zárúrli úles qosdılar. Mine sol jıllar balalar ádebiyatın davrlashtirishga da úlken itibar qaratildi.
Balalar ádebiyatın pedagogikalıq -psixologiyalıq qásiyetlerine qaray 3 dáwir bolındı.
Balalar ádebiyatın davrlashtirish

1. Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar kıtapxanlıǵı (2 jastan 7 yogacha)

Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar kıtapxanlıǵınıń qásiyetleri
Bala jeti jasqa tulguncha átirap daǵı turmıslıq jańalıqlardı tez ilg'aydigan bolıp óse baslaydı. Bul islerdi tek balanı keleshekke tayarlaw dep túsiniw kemlik etedi. Sebebi balalıq - insan ushın nawqıranlıq mawsimi ham bolıp tabıladı. Insan daǵı unamsız hám unamlı pazıyletler tap sol dáwirde qáliplese baslaydı. Haqıyqattan da, hámme zat balalıqtan baslanadı. Balalıqtaǵı hár qanday tásirler yaddan óshmaydi. Sonday eken, balanı kishkentaylıgınan sóz kórkem óneri menen duwalaw kerek. Mektepge shekem jas daǵı balalar ele kitap oqıwdı bilmaydilar. Olar ushın dúnya belgisiz. Olarda áne sol belgisiz zatlardı biliwge umtılıw, qızıǵıwshılıq kúshli boladı. Bunda ata-analar, bog'cha tárbiyashileri kata rol oynaydılar. Bul jas daǵı balalar úlkenlerge eliklew etediler. Sol sebepli bul jas daǵı balalarǵa mólsherlengen kitaplarda haywanlar, qus, hashoratlar, ósimlikler bolsalarda olar adamlarday sóylesedi, oylasadı, kishkentaylardıń dúńyaǵa kózqarasların qáliplesiwinde zárúrli rol oynaydı. Saw bala 7-9 oyligidayoq ayırım túsinikler mánisin anglay baslaydılar : qolıngni ber, tur, o'tir hám xokozo. Bir jasqa kirgen bala 10 jaqın sózdi túsinedi hám ayta aladı. Eki jasda bolsa sózler muǵdarı 300 ge jetedi. Endi ol “Ol neh”, “Bul Kimh” sorawlar tákirarlay baslaydı. 3 jasqa tolǵanda bala úyrengen sózler muǵdarı 1200-1300 teńi quraydı. Endi ol grammatik qaǵıydalarsız ózi sóz yasay baslaydı, sózlerdi logikalıq jaqtan baylanısqa kiritip pikirin bayanlaydı. Ulıwma mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar kıtapxanlıǵı tiykarınan ata-analar hám bog'cha tárbiyashileri tárepinen ámelge asıriladı. Ele oqıw, jazıw, sızıwdı bilmegen bala dúnya sırlarınan xabarsız boladılar. Soǵan qaramay, bizni qurshagan álemdi tezirek bilip alıwǵa, onı úyreniwge ıntıladılar. Bunda ata-analar, bog'chalarda bolsa tárbiyashiler balalarǵa jaqınnan járdem beriwleri, olarǵa shıǵarmalardan bólek oqıp beriwleri kerek. Balalarǵa oqıp beretuǵın hár qanday miynettiń kólemi qısqa, mazmunı ápiwayı bolıwı talap etiledi. Bunday kitaplardıń súwretleri reń-barang, háripleri bolsa iri-iri bolıwı maqsetke muwapıq. Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar tıńlaytuǵın dóretpelerdiń kóbisi ertek, qosıq, tabısıw, naqıl, tez aytıw sıyaqlı xalıq awızsha ijodi dóretpeleri quraydı. Balalar ushın dóretiwshilik etetuǵın qálem iyesi turmıs daǵı zárúrli xarakterli waqıyalar hám hádiyselerdi kórkem obrazlar arqalı balalar sóylewine tán tilde olardıń jası, ruwxıylıqı, dárejesine muwapıq túrde súwretlewi kerek.
Ekenin aytıw kerek, tárbiya procesi, ásirese jeti jasqa deyingi balalar tárbiyası asa quramalı bolıp tabıladı. Mektepge shekem tárbiya pedagogikasında balalardı hár tárepleme jetilisiwinde tárbiyanıń tiykarǵı xillari dene tárbiyası, intellektual tárbiya, etikalıq tárbiya, miynet tárbiyası hám estetik tárbiya ekenligi ilimiy tiykarlab berilgen. Bul tárbiya xillari bir-biri menen ajıralmas baylanısqandagina jaqsı nátiyjege erisiw múmkin. Estetik tárbiya túsinigi kórkem tárbiya menen birge qollanıladı. Kórkem tárbiya túsinigi bolsa kórkem óner túrlerin uyretedi. Yaǵnıy, kórkem ádebiyat muzıka, suwretleytuǵın kórkem óner, kino, teatr hám basqalar názerde tutıladı. Bog'chalarda tárbiyalanıp atırǵan balalar da mektepge shekem aqılǵa say háreket etediler, aylananı ǵárezsiz gúzetediler, tuwri sóylep pikir júrgize aladılar, bilim hám ilmiy tájriybege iye boladılar. Balalardıń ayriqsha duyosini, ruwxıylıqın tereń bilmagan jazıwshı olarǵa maqul bolatuǵın dóretpe jarata almaydı. Balalar ádebiyatınıń tariyxıy túbirlerine bir názer taslaytuǵın bolsaq 1920 jıllarda ǵárezsizlikke shekem kóplegen maqala, sabaqlıq hám qóllanbalar jaratıldı. Lekin ele da bul tarawda kem hám mutloqo úyrenilmagan máseleler jetkilikli emes. Balalar ádebiyatı teoriyası jaratılmaǵan, mektepge shekem balalar ádebiyatınıń janr túrleri poeziya, ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma, dramaturgiya hám olardıń janriy qásiyetleri ilimiy tiykarlanmagan. Mektepge shekem jas daǵı balalar nasri haqqında iri ilimiy jumıslar jaratılmaǵan. Mısalı : N. Qosoqovning 50 jıllar ózbek balalar ádebiyatında uqıp máseleleri atlı dissertatsiyasınıń 2-bapı balalar nasrini tekseriwge arnalǵan. Avtor baptın bir jayındaǵana Mirmuhsinning “Moskva”, “Hasan hám Husan”, “Kishkene terimshi”, “Olxo'ri hám erik”, “Juldızlar”, “Batılkasiz tawıqlar” gúrrińlerin mektepge shekem jas daǵı balalar ushın jazılǵanlıǵın belgilengenler etedi tek. O'. Oxunboboev hám S. Alımovning ertekler haqqındaǵı kandidatlik jumıslarında ilimiy teoriyalıq juwmaqlar bar. Bul baqlawlar da orta hám úlken jas daǵı oqıwshılar ushın jazılǵan erteklerdiń ayriqsha tárepleri ashıp berilgen.
Balalar ádebiyatınıń ayriqsha ózgesheligi neden ibarat. Balalar ádebiyatı ayriqsha ózgesheligi neden ibarath Balalarǵa qanday jazıw kerekh Balalar ádebiyatı barmah Olarǵa balalar ádebiyatı kerekmih degen sorawlar payda boladı.
Balalar ádebiyatı ayriqsha qásiyetleri haqqında 20 -30 jıllarda da tartıslar bolıp ótken edi. Bul tartıslarda balalar ádebiyatınıń ayriqsha ózgesheligi balalar jazıwshısı bolıp tug'ulishida. Sonday eken, balanıń dúnyaǵa kóz qarasın birinshi orınǵa quyadi.
Matyashov bul tartıslardı ulıwmalastırıp balalar jazıwshısı balanıń fiziologikalıq, psixik táreplerin tolıq úyrengen bolıwı hám zatlardı bala kózi menen kóriwi, pikirlewi hám sezim etiwi kerek. Balalar ádebiyatınıń ayriqsha qırların ashıw ushın balalar ádebiyatı teoriyası jaratılıwı kerek dep uqtiradi. Bul teoriyanı jaratıw ushın balalardıń jas ózgesheligi, bilim sheńberi, ruwxıylıqın, esapqa almay turıp ámelge asırıw múmkin emes.
Bala dúnyaǵa kelgen kúninen baslap jaǵımlı ana allasini esitedi. Háyyiw bala sanasına aq sút menen kiredi. Bala ulg'ayib barǵan sayın, qosıqlar sesler uyǵınlıǵıı da ózgerip baradı. Psixologlar pikrine qaraǵanda balalardı ana qornida tárbiyalamoq kerek dep uqtiradilar. Olar dúnyaǵa kelgen kúninen baslap tárbiyalaw jaqsı nátiyjeler beredi. Onıń ushın balalardıń jas ózgeshelikine qaray gruppalarǵa ajratamız :
Dáslepki jas daǵı birinshi balalar toparı (bir jasqa deyingi balalar )
Dáslepki jas daǵı ekinshi balalar gruppa (1 jastan 2 jasqa shekem)
A). 1 jastan 1, 5 jasqa shekem. B). 1, 5 jastan 2 jasqa shekem
3. Kishi jas daǵı balalar toparı
A) birinshi kishi gruppa (2 jastan 3 jasqa shekem).
B). ekinshi kishi gruppa (3 jastan 4 jasqa shekem).
4. Orta jas daǵı gruppa (4 jastan 5 jasqa shekem)
5. Úlken gruppa. (5 jastan 6 jasqa shekem).
6. Mektepge shekem tayarlaw toparı (6 -7 jasqa shekem)
Hár bir gruppaǵa tiyisli balalar ushın sóylep beretuǵın materiallar bir-birinen parıq etiwi kerek. Sebebi hár bir jas dáwirinde bala ayriqsha ózgeshelikke iye boladı. 1 jasqa deyingi balalarǵa qosıqlar, háyyiwler, ovunmachoq, erkalamalar usınıs etiledi.

2. Mektep jasındaǵı kishi balalar kıtapxanlıǵı. (7 jastan 11-12 jasqa shekem)

2 jaslı balalar menen 1 jaslılardı salıstırıwlap bolmaydı. Sebebi olarǵa salıstırǵanda talay ósińki boladı hám olarda endi ǵárezsiz júriw kónlikpesi payda boladı. 3 jaslı balanıń yadı sóylewi, aqılı rawajlana baslaydı qısqa ertek hám gúrrińlerdi tıńlab, tushunganlarini sóylep beriw múmkinshiligine iye boladı. 4 jasda bolsa qızıǵıwshılıq keskin o'stadi. Sózlik baylıǵı asadı dógerek átirap haqqında pikir júrgize baslaydı. 5 jaslı bala oylawında saldamlılaw ózgeris júz boladı. Sorawlarına ózleri juwap tabıwǵa háreket etediler. 6 jaslı balanıń minez-qulqı erkin boladı, yadına kóp zatlar qalıp ketedi.
7 jaslı balanıń fizikalıq hám intellektual qábileti 4-5 jaslı baladan 2-2, 5 teńdey parıq etedi. Bul jasda balalarda yad, shıdamlılıq, qıyal sıyaqlı psixik process ósedi, qálegen dıqqat talay rawajlanǵan boladı.
Ertekke qızıqmaytuǵın, ájayıp hám tilsimli olamga ıshqı ketken bolmaǵan balanı tawıp bolmasa kerek. Ertek óziniń ózine tartatuǵınlı kúshi menen balanı tartadı, watanǵa, xalqqa sadıqlıq, miynetsevar, hadal hám pák hújdanli insan etip tárbiyalawda úlken rol oynaydı. Mektepge shekem jas daǵı balalar ertagining ayriqsha qásiyetleri, ideologik-tárbiyalıq áhmiyeti úyrenilmagan. Biz áne sol ayrıqshalıqlardı esapqa alıp erteklerdiń tábiyaatı, túrli-tumanlıǵı ideyalardıń ayriqsha sawleleniwi, tárbiyalıq áhmiyeti haqqında pikir júrgizemiz.
Ertek xalıq awızsha ijodining eń áyyemgi janrlaridan biri bolıp tabıladı. Ertekshunos alım K. Imomov jazǵanı sıyaqlı :”Ertekler turmıs haqıyqatın qıyalıy hám turmıslıq o'ydirmalar tiykarında suwretlaganligi, tilsim hám sıyqır qurallarına tıykarlanıwı, waqıya -háreketlerdiń ájayıp -g'aroyib jaǵdaylarda keshiwi, qaharmanlardıń ǵayrı tábiy qaharmanlıǵı menen folklorning basqa janrlaridan parıq etedi.”1 Ertek janriga tán bolǵan tiykarǵı belgiler toqıma, jala, qıyalıy tusda bolıwı, dástúrge aynalǵan ańlatpalar (baslama, tamamlanma) menen súwretlew erteklerge tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Qanday dóretpe mektepge shekem jas daǵı balalar ushın qızıqlı boladıh v. M. Fedyayevskaya sonday jazadı : “Pútkilley jańa zat balanı qızıqtira almaydı, sonıń menen birge qandayda-bir jańalıq bermeytuǵın gúrriń de. Balanıń ilgeri óz tájiriybesi onıń jańa gúrrińni túsiniwine járdem beriwi kerek. Sol sebepli gúrrińshi balaǵa tanıs bolǵan zattan kelip shıǵıwı hám jańalıqtı sonday beriwi kerek, ol eski zatlar tiykarına qurılısı kerek.” Balalar esitip atırǵan waqıyalardı jeke turmıs tájiriybeleri menen baylanıstıradılar Mısalı : “Qızǵanshıq it” ertagi syujetiga itibar qilaylik. Itni balalar jaqsı biliwedi. Suyekti jaqsı kóriwi de balalarǵa málim. Lekin ıytlar arasında qızǵanshıq hám ashkózleri barı olar ushın jańalıq. Ertekti waqıyasın qızıqıp tıńlar ekenler personajlarning “jaqsı”yoki “jaman” dep bahalaydilar.

PAYDALANILGAN ADEBIYATLAR.
1.I.Karimov “Yuksak manaviyat yengilmas kuch”
2. Sh.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”
3.Jumaboyev “Balalar adebiyati.
www.talaba .uz
www.edu.uz