Tarix darsligi matni va tarixiy xujjatlar bilan ishlash

TARIXIY XUJJATLAR USTIDA ISHLASH
Reja:

1. Tarix uqitishda kullaniladigzn matnlarning didaktik xussusiyatlari.

2. Tarix darsligi matni ustida ishlash.
3. Ukuvchilarning bilimi va malakalarini oshirishda xujjatlarning urni.
4. Tarixiy xujjatlarning turlari va ular ustida ishlash uslubi.
5. Darsda va darsdan tashkari mashgulotlarda xujjat materiallaridan foydalanish.

Maktabda tarix o’qitishda qo’llaniladigan matnlarga darslik matni deb aytiladi. Unga tarixiy xujjatlar, buyuk allomalarning asarlari, ilmiy-ommabop va badiiy-tarixiy adabiyotlar kiradi.

Bosma matnlar o’quvchilarning bilimlarini asosiy• manbai bulib ukituvchi bayonning asosini tashkil etadi. Ukituvchi matndan tugri va unumli foydalangan takdirdagina, uning bayoni didaktik talabga javob beradi. Ukituvchi bayoni ukuvchilarga tushunarli, mazmundor, marokli, goyaviy-siyosiy va ilmiy jixatdan yuksak, ishonarli, obrazli va tasvirli bulishi mumkin.
Matnlar ustida ishlash ukuvchilar bilimini kengaytiradi, tarixiy fakt va xodisalar moxiyatini tushunib olishlariga yordam beradi.
Ukituvchi ukuv dasturi talabiga muvofik uz bayoni aazmuniga darslik matnini asos kilib oladi. Ukituvchi uzining bayonini boshka matnlar asosida yanada aniklashtiradi va boyitadi.
Darslik matni ukuvchilarning darsda va darsdan tashkari mashgulotlarda tarixni urganish, uzlashtirish va uni esda saklab kolishning muxim manbayidir.
Matn va ulardagi savollar, topshiriklar tarix kursini mazmunini ijodiy uzlashtirishga va olingan bilimlarini xayotda kullashga urgatadi. Darslik matni ustida ishlash :
- ukuv materialini uzlashtirish va uni esda saklab kolish;
- ukuv matnini taxlil kilish va undagi muxim belgil?-rni topish, tarixiy faktlarning muxim belgilarini bir-biriga takkoslash oydinlashtirish,umumlashtirish orkali olib boriladi.
Matn ustida ishlash xronologiyani, tayyor tushunchalarni uzlashtirish va ularni mustakil aniklashdan iboratdir. Vokea va xodisalarning rivojlanishini kuzatib borish, suratli rejalar, jadvallar tuzish kabi vazifalarni kuzda tutadi.
Maktab tajribasida darslik matni ustida ishlashning kuyidzgi usullari mavjud.
1. Tushuntirish, izoxlab ukish. u sinflarda O’zbekiston xalklari tarixi va jaxon xalklari tarixini, Kadimgi dunyo tarixini uqitishning dastlabki oylarida ukituvchi butun mavzu yoki uning biror bulimining gox bayon kiladi yoki gox darslik matnini ukib, tushuntirish beradi. Ukituvchi matnni murakkab joylariga kelganda xikoyasini tuxtatib matnni ovoz chikarib oxista ukib beradi. Ukuvchilarga esa matnga karab kuzatib borishadi, tushunish oson joylarni ukuvchilarning uzlariga uqitish mumkin. Matnni ukish jarayonida uning mazmuni ukuvchilarning tushininsh darajasi tekshiriladi. Kani Nigera aytib berginchi, manna shu abzasdagi «eng kadimgi odamlar tudasi» degan jumlani kanday tushinasiz Eng kadimgi odamlarning xozirgi odamlardan farkinichi? Ukuvchi shunday savollar berib uzining bayoni davomida darslik matniga tez-tez murojaat kiladi, yangi iboralar, terminlarni, kiyin jumlalar mazmunini tushuntirish beradi. Bu bilan ukituvchi ukuvchilarni darslik matniga axamiyat berib, tushunib ukishga urgatadi. Uyda darslik matni ustida mustakil ishlarni tayyorlaydi. Ukuvchilar tarixiy materiallarni tushunib, matnni ukishda ma'lum darajada malaka xosil kilgandan keyin matnning eng muxim va kiyin joylarini izoxlab ukishga utiladi. Izoxli ukish xam ukituvchining bayoni bilan birga olib boriladi.
2. Ukituvchi uz bayonida ukuvchilar dikkatini darslik matnidagi ayrim jumlalar va iboralarga jalb etadi. Masalan : ukituvchi jaxon xalklari tarixi «chorvachilik va dexkonchilikning boshlanishi» degan mavzuni xikoya kilib berayotganida darslikdagi 23-betdagi «dexkonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi ibtidoiy odamlar xayotida juda kata axamiyatga ega bulganligini yoki kadimgi Misrning tabiati va axolisining mashgulotlari» degan mavzuni bayon etishda 40-betdagi «Odamlarning^- zur berib kilgan mexnati tufayli Nil odam yashashi uchun deyarli yaroksiz bulgan bir joydan axoliyey gavjum bulgan mamlakatga aylanganligi» xakidagi muxim jumlalarga ukuvchilarning dikkatiga jalb kilindi. Ukuvchilar bilim olishning xar uchala manbai ogzaki bayon, matn ustida ishlah,kursatmalilik va amaliy ishlarda ishtirrok etadi.
3. Darslik matni mazmunini uzlashtirishda uning xar bir paragrafida taxlil kilish, ular ustida muloxaza yuritish kata axamiyatga ega. Masalan ukituvchi ukuvchilarga darsdan utilayotgan paragraf matnini kuyilgan muammolarini va uning tematik strukturasini ajratib berishni topshiradi yoki ukuvchilar oldiga ; «mana bu abzasda nima xakda gapirilgan», unga kanday sarlavxa kuysa buladi ? degan savollar kuyiladi. Bu yul bilan ukuvchilar matnni ukib beradi. Bu yul bilan ukuvchilarni matnni e'tiborga olish bosh masalalarini ajratib olishga, ular asosida rejalar tuzishga urgatadi.
4. Ukuvchilar bob, paragraf va undagi rejalarni bir-biridan ajrata olishga urgatiladi. Ukituvchi Yangi materialni bayon kilishdan oldin ukuvchilarga shu paragraf ichidagi kichik sarlavxalarni xam ukishni tavsiya kiladi va darsni Oayon kmlish rejasi bilan tanishtiradi, ularning mazmuni va ifodalanishidagi tafovutlarning sabablarini izoxlab beradi. Ukituvchi uzining bayoni davomida kichik sarlavxalar ichidagi o'avzularga takror-takror kaytishi mumkin. Yangi tushunchalarga duch kelganda, masalan : feodalizm, kapitalizm, imperializm, va boshkalar.
5. Darslik matni mazmuni va bevosita uzlashtirish bilan boglik bulgan ishlar. Bu ishlar matni taxlil, umulashtirish, tarixiy faktlarga baxo berish, ular urtasidagi sababalarniochib kursatib takkoslab berish usullari bilan ish olib boradi:
a) xar bir paragraf yoki mavzuga mazmunining eng muxim masalalari yuzasidan suroklar tuzdirish yuli;
b) ukuvchi bergan savollariga ukuvchilarning darslik matnidan javob topish yuli;
v) darslik matnidan ukituvchining xulosasini tasdiklovchi faktlarini topish;
g) darslik matnida bayon etilgan vokealarning bir-biriga uxshashligini, farkini aniklash;
d) ta'kidlab berish talab kiladigan vazifalar bilan amalga oshiriladi. Masalan:
Makedoniyalik Iskandarning istilochilik yurishlarini darslik matni asosida ta'kidlab berish.
6. Darslik matni ustida ishlashning muxim elementlaridan biri ukuvchilarni uyda ishlash uchun beriladigan vazifasini bajarishga urgatishdir. Uy vazifasini mazmunini uni bajarish yulini yaxshi anglab olishlari shart. Ukuvchilarning bilim malakalarini xisobga olib xar galgi beriladigan uy topshiriklari oldingidan kura murakkab topshiriklari bulishi mumkin. Reja tuzish, unga muvofik xikoya kilishga urgatish, matn yuzasidan berilgan savollarga javob topish, jadval, sxema, diagrammalar tuzdirish.
7. Ukuvchilarning darslik matnidan zarur joyini tez topa bilishga urgatish.
8. Ukituvchilarning faol akliy faoliyatining muxim metodlaridan biri ularning ukituvchi bayon kilgan yangi materialni uzlashtirishda mavjud bilimlarni shiga sola bilishdir. Ukuvchilarning olgan bilimlarini esdan chikarib yubormasliklari uchun vakti-vakti bilan ularning e'tiborini matniga karatiladi.
9. Uyda bajarib kelish uchun berilgan topshirikni ukuvchilar tomonidan kanday bajarilganini tekshirish, yozma javoblardagi kamchiliklarni matnga karab tugrilash uchun matnga murojaat kilish. Darslik matni ustida olib boriladigan ishlar ukituvchi bayenini mazmunan boyitadi, faolligini oshiradi, puxta uzlashtirib olishlariga yordam beradi malaka kobiliyatini oshiradi. Utmish tugrisidagi bilimlarimizning asosiy manbai xujjatdir. Tarixiy xujjatlar ukuvchilarni tarixiy jarayonning eng muxim xodisalarini bilish va tushunish bilan kurollantiradi. Ukuvchining umumiy saviyasi va maktab oldida turgan bevosita vazifalar ukuvchilarni fanda yangilik yaratuvchi tadkikotchiga aylantirmzydi ya'ni ularni fan tomonidan isbotlangzi tayer fikrlarni uzlashtiradilar. Xujjat tarix bilimimizning asosiy manbai xisoblanadi va shunga kura ukuvchi utmish tugrisidagi kayerdan ma'lumot olinganligini bilishlari lozim. Bir kancha xujjatlarning uziyok tarixda katta xodisa xisoblanadi, bularni bilmasdan turib anik tarixiy jarayonni tula-tukis egallab bulmaydi. Xujjat, shu jixatdan xam kishatliki, u bizga konkret tarixiy vaziyatning ichiga kirish, jamiyat xayotini bir izga solib turgan konunlar, jamiyatdagi ayrim sinflar va guruxlarning talab ixtiyorlari xamda axvoli, xujalik xayotining rivojlanishi va boshkalar bilan bevosita tanishish imkoniyatini beradi. Demak, tarixiy xujjat avvalo, ukituvchining bayonini oydinlashtiradi, chukurlashtirish va unga aniklik kiritish uchun xizmat kiladi, bayonning ishonchli va emosional bulishini ta'minlaydi, utmishning yorkin obrazlarini, tarixiy vokealarning yaxlit manzarasini gavdalantiradi. Xujjat ustida ishlash ukuvchilarning faktlar va xodisalarni mustakil ravishda aniklashga ularni puxta anglab olib xulosalar chikarishga urgatadi. Yangi ukuv dasturi asosida yozilgan darsliklar mazmunining asosii kismini tarixiy xujjatlar tashkil kiladi. Dare va darsdan tashkari mashgulotlarda xam tarixiy xujjatlar xar bir sinfdagi ukuvchilarning yoshi, bilim saviyasi, usha sinfda urganilayotgan tarix kursining xususiyatlariga karab kiritilgan, shu sababli darslik mavzulari buyicha berilgan xujjat materiallari uzining mazmuni, kullami jixatidan bir-biridan fark kiladi. 6-7 sinflardagi darsliklar kiritilgan tarixiy xujjat materiallari 3 guruxga bulinadi :

1. 
   Moddiy madaniyat buyumlari.
   
2. 
   Tasviriy san'at asarlari.
   
3. 
   Yozma manbalardir.
   

Moddiy madaniyat buyumlariga bizgacha saklanib kelayotgan va kayta tiklangan burungi mexnat kurollari, kurol-yaroklar, zeb-ziynat buyumlari, uy-ruztyur buyumlari turar-joylar, kurgonlar, makbaralar, kadimgi shaxar xarobalari kiradi. Ukuvchilar mexnat kurollari va boshkalarga karab, odamlarning mashgulotlarini, xashamatli imoratlarini va pastkam kulbalarga karab sinfiy bulinish mavjudligini, diniy marosimlarga va kishilarning dafn etilishidagi rasm-rusumlarga doyr topildiklar asosida usha zamondagi diniy e'tikodlarini bilib oladilar. Tasviriy san'at asarlariga moddiy vokelikni, odamlar va ularning bir-biriga munosabatini xamda ularning tevarak atrofdagi narsalarni xar xil buyumlarni, geografik muxitni bevosita tasvirlab beruvchi tasvirlar, odamlarning xar xil xudolari, rux-arvoxlar, jinlar, alvastilar, afsonaviy kaxramonlar, devlar va xokazolar kiradi. Yozma manbalar - konunlar buyruklar, xujalik ishlariga doyr yozuvlar, shartnomalar, xizmat vazifasiga oid yozishmalar, siyosiy nutklar, sud xukmlari, yilnomalar xronikalar, memuarlar, shaxar va mamlakatlarni tasvirlab yozilgan asarlar, xatlar va yozuvlar kiradi. Maktabda tarix uqitishning xar bir yangi boskichida darsliklardagi xujjatli lateriallarning xarakteri uzgarib kulami ortib va murakkablashib boradi. 8-10 (11) darsliklariga siyosiy xususiyatlarga ega bulgan xujjatlar kiritilgan. Maktabda tarix uqitish tajribasida tarixiy xujatlar bilan ishlashning 2 xil usuli mavjud :
1) tarixiy xujjatlardan ukituvchining bayonida foydalanish usuli.

2. 
   matn ustida ishlash usuli.
   

Ukituvchi uzining bayonida xujjatlardan olingan parcha, jumla, ifodalardan, yorkin obrazlar va xarakteristikalardan foydalanadi. Foydalanilgan xujjatlarning xammasini xam manbalarini aytish shart emas «solnomachilar», «zamondoshlarning» ma'lumotlariga Karaganda deb ketish xam mumkindir. 8-10 sinf ukuvchilari kuprok memuar xususiyatli materiallar, tarixiy vokealarning zamondoshlari va katnashchilari bergan ma'lumotlar kiziktiradi. Ukituvchi darslik yeki kullanmadan olingan xujjatning ustida ishlashda ukuvchilar ularni nima uchun xizmat kilishini, topishayotgan xujjatlar kachon, kim, kaysi tabaka namoyondalari tomonidan yaratilganligini anglab oldilar. 5-7 sinf ukuvchilarini xam xujjatlar ustida ishlashning turli xil usullari bor.

1) Ukituvchi tarixiy xujjatni uzi taxlil kilib berishi mumkin.

2) Tarixiy xujjatlarni ukituvchining bevosita raxbarligida ukuvchilar darsda taxlil kilishi mumkin.
3) Ukituvchi ukuvchilarga ma'lum xujjatlarni uyda mustakil taxlil kilib kelishni topshirishi mumkin. Tushunish kiyin bulgan xujjatlarni ukituvchi uzi ukib izoxlab berishi lozim.
Ukituvchi xujjatlar bilan ishlashning yana bir usuli, xujjatlarni ukuvchilar bilan birga taxlil kilish usuli. Xar bir mavzuda xam oson, xam murakkab joylari buladi, murakkab joylarini ukituvchining uzi yoki suxbat yordamida savol javob orkali tushuntiriladi. Oson joylarini ukuvchilarga mustakil ukib kelishga vazifa kilib topshirishi mumkin. Masalan : «Jaxon tarixi» buyicha Xammurapi konunlar tuplamidan keltirilgan xujjzt materiallarini ukib odamlarning necha toifaga bulinganligini aytib beradilar. Ya'ni Misr davlati, Vavilon davlati xam shunday bir kuch ediki, kuldorlar yana shu kuch yordamida kullar va kambagallar ustidan uz xukmronliklarini saklab turgan. Vavilon davlati kuldorlik davlati bulgan. Bu xujjatni ukib berish lozim : Ukuvchilar xujjatlarni mustakil urganishlariga ukituvchi raxbarlik kiladi, kiyin tomonlarini ukituvchi, oson tomonlarini ukuvchi urganadi. 8 sinfdan boshlab uyda mustakil kiskacha axborotlar, referatlar, xikoyalar kilishni tayyorlanish, insho yozish lozim. Shunday kilib, tarixiy xujjatlar ukituvchi bayonini oydinlashtiradi, ishonarli va emosional bulishini ta'minlaydi, olgan bilimlarini mustakil bulishiga yordam beradi.

Adabiyotlar

1. 
   I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T. O’zbekiston 1998 i.
   
2. 
   Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1978.
   
3. 
   Sa'diyev S.A. Maktabda tarix uqitish metodikasi. T. Ukituvchi. 1989.
   
4. 
   Sa'diyev S.A. O’zbekiston xalklari tarixini uqitish T. O’zbekiston.1993.
   
5. 
   «O’zbekiston tarixi» dasturi. Toshkent. 1980-1990.
   
6. 
   www.ziyonet.uz