1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

2. SOSİAL İNSTİTUTLARIN ƏSAS

ƏLAMƏTLƏRİ VƏ FUNKSİYALARI

Sosial institutun ən ümumi əlamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

 Fəaliyyət prosesində iştirak edən subyektlərin müəyyən dairəyə

ayrılması;

 Müəyyən (az yaxud çox formalaşmış) təşkilat;

 Sosial institut çərçivəsində insanların davranışını tənzimləyən spesifik

sosial norma və qaydaların olması;

 İnstitutun sosial əhəmiyyətli funksiyalarının inteqrasiyalaşmasını

şərtləndirən sisteminin olması.

Bu əlamətlər jiddi dəyişməz normativlər deyil. Onlar müasir jəmiyyətin müxtəlif

institutlarının yaranması və formalaşması ilə əlaqədar olaraq dəyişilə də bilər. Amma

bütövlükdə isə onlar müxtəlif xarakterli sosial yaranmanın institutlaşması proseslərinin

təhlili üçün münasib alətdirlər.

Sosioloci yanaşma institutun sosial funksiyalarına və onun normativ strukturuna

xüsusi diqqət tələb edir. Sosial institutların jəmiyyətdə yerinə yetirdikləri funksiyalara

aşağıdakılar aiddir:

- Jəmiyyət üzvlərinin sosial münasibətlər çərçivəsində fəaliyyətlərinin

tənzimlənməsi;

- Jəmiyyət üzvlərinin tələbatlarının təmin olunması üçün imkanların

yaranması;

- Jəmiyyət həyatının sabitliyinin və sosial inteqrasiyanın təmin olunması;

- Fərdlərin sosiallaşması.

Jəmiyyət həyatında olduğu kimi, sosial institutların da strukturu özündə bir sıra

elementlərin tərkibi birləşməsindən əmələ gəlir. Bu elementlər sosial institutların müxtəlif

növlərində müxtəlif olurlar. Müasir sosioloq Yan Sepanskiy sosial institutların aşağıdakı

struktur elementlərini ayırır:

- İnstitutun məqsəd və fəaliyyət sferası;

- Məqsədə nail olunması üçün qabaqjadan baxılan funksiyalar;

- İnstitutun strukturunda normativ şərtlənən sosial rollar və statuslar;

- Funksiyaların (maddi, simvolik və ideal) reallaşması və məqsədə nail olunması üçün

vəsait və müəssisə.

Jəmiyyətdə sosial institutların təsnifatına yanaşmalar müxtəlif ola bilər. Onlar siyasi

institutlara (dövlət, partiya, ordu); iqtisadi institutlara (əməyin bölgüsü, mülkiyyət, vergi

və s.); qohumluq (nigah və ailə) institutlarına; mənəvi sahədə fəaliyyət göstərən institutlara

(təhsil, mədəniyyət, kütləvi kommunikasiyalar) və i.a. ayrılırlar.

İkinji meyara əsaslanan institutlar formal və qeyri-formala bölünürlər. Birinjinin

fəaliyyəti olduqja jiddi normativə əsaslanır və öz ifadəsini hüquqi jəhətdən

möhkəmlənmiş qanunlarda, qaydalarda, təlimatlarda tapır. Bu, dövlət, ordu, məhkəmə

və sairədir. Qeyri-formal institutlarda bu jür sosial rollar, fuksiyalar, fəaliyyət vasitəsi və

metodları jiddi normativlərə əsaslanmır. Bütün bunlar - adət, ənənə, sosial normalar və

ilaxır kollektiv primitiv qaydalarla ifadə olunurlar.

Sosial institut anlayışına jəmiyyət həyatının sistem-struktur təhlilində mərkəzi yer

xasdır. Burada insanların fəaliyyətinin bütün sahələrində davranışının müxtəlif növlərinin

və formalarının təhlilinə mühüm zəmin yaranır. Ümümilikdə bunlar sosial institutların

sosial münasibətlər zəminində formalaşdığını təsdiq edir.

Sosial institutlar jəmiyyətin sistemli öyrənilməsinə kompleks yanaşmanı zəruri edir.

Ona görə ki, onun özü yalnız kompleks formada özünün əsl mahiyyətini tapır. Bu

aspekdə məlum olur ki, sosial institutların müxtəlif növlərini və tiplərini bir-birindən

ayrılıqda təsəvvür etmək olmaz. D.Homansın nəzəriyyəsinə görə, sosiologiyada sosial

institutların izahı və əsaslandırılmasının dörd tipi mövjuddur.

Bu, birinjisi, psixoloci tipdir ki, Homansın fikrinjə, hər bir sosial institut özünün

yaranması genezisinə görə psixoloci hadisədir. İkinji tip – tarixi olub, burada instituta

müəyyən konkret fəaliyyət sahəsinin tarixi inkişafının son məhsulu olaraq baxılır. Daha iki

tip mövjuddur ki, bunlar isə struktur – funksional yanaşma təhlili ilə bağlıdır. Bu

struktur tipə görə, sübut olunur ki, hər bir institut sosial sistemdə nətijə etibarilə digər

institutlarla münasibətinə əsasən mövjuddur. Qeyd etmək lazımdır ki, D.Homansın sosial

institutların dörd tipindən birinji ikisi düzgün ifadə olunmuşdur. Amma, onun son iki

tiplər barəsində münasibətini məqbul hesab etmək olmaz. Bunu sadəjə belə təsnif etmək

olar ki, məsələn, sosial institutlardan ailəni təhsildən, təhsili mədəniyyətdən, mədəniyyəti

siyasətdən və bütün bunları dindən ayrılıqda götürmək məntiqsiz olardı. Təbii ki, hər bir

sosial institutun özünə xas spesifikliyi saxlanmaq şərtilə.