1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

TƏHSİLİN SOSİOLOGİYASI

Təhsilin sosiologiyası sosioloci biliklərin xüsusi sahəsi olub onun sosial institut kimi

jəmiyyətlə qarşılıqlı münasibətlərini, inkişafı və fəaliyyətinin qanunauyğunluqları

sistemini tədqiq edir. Təhsil öz sosial funksiyalarına görə nisbi müstəqilliyə malik olaraq

jəmiyyətin inkişafına və mövjudluğuna fəal təsir göstərə bilir. O, müxtəlif tarixi

sistemlərdə varislik prinsipini qoruyub saxlamağa qadir olan sosial institutdur. Bu

sistemin vəziyyəti və funksiyaları mövjud jəmiyyətin istehsal üsulu və iqtisadi

münasibətləri ilə, onlardan doğan sosial əlaqələr və münasibətlərlə, sosial (ilk növbədə

sosial-sinfi) strukturla, ideoloci və siyasi münasibətlərin xüsusiyyətləri ilə müəyyən

olunur.

Təhsilin sosiologiyasının əsasları fransız sosioloqu E.Dürkheym və alman sosioloqu

M.Veber tərəfindən qoyulmuşdur. Onlar təhsilin sosial funksiyalarını tədqiq edərkən, onu

iqtisadi və siyasi proseslərlə əlaqədə götürürdülər. Sonradan T.Parsons təhsilin

öyrənilməsini sosiallaşma institutu kimi, təhsil müəssisələrinin isə - sosial sistem olaraq

qəbul olunmasını təklif etdi.

Müasir jəmiyyətin normal fəaliyyəti təhsilsiz mümkün deyil. Təhsil artıq çoxdan bəri

iqtisadi inkişafın birinji dərəjəli amillərindən biri, hər bir dövlətin siyasətinin vajib

alətidir. Sosial institutlara, o jümlədən, onun növlərindən biri olan təhsilə sadəjə öz

çərçivəsindən baxmaq düzgün olmaz, ola bilər ki, ilk baxışdan təhsilin funksiyası insanın

biliyi, elmi, dünyagörüşü, mənəvi aləmi və sairə ilə məhdudlaşsın. Lakin, məsələyə geniş

mənada yanaşsaq görərik ki, bütün yuxarıda göstərilənlər jəmiyyətin iqtisadi, siyasi, hərbi

və i.a. sahələrinə yönəldikdə, məhz onda onun əsl dəyərləri üzə çıxır.

Sosial institut kimi təhsil sistemi gənj nəslin intellektual, əxlaqi və fiziki inkişafı

prosesinə sosial nəzarət funksiyalarını yerinə yetirməlidir. Peşə təhsili sistemi isə bundan

əlavə həmçinin əmək prosesinə qoşulan nəslin sosial strukturunun müxtəlif elementləri

üzrə (siniflər, sosial qruplar, əmək kollektivləri və s.) bölgüsünü həyata keçirməlidir.

Bunun üçün onlara müəyyən səlahiyyətlər də verirlər: əldə olunmuş biliklərə müvafiq olan

dövlət sənədlərinin (attestat, diplom, vəsiqə) verilməsi, yeni, daha yüksək təhsil pilləsinə

keçid hüququnun verilməsi və s.

Təhsilin sosiologiyası öz diqqətini həmçinin texnoloci məsələdən kənar tuta bilməz.

Gələjək mühəndislər, iqtisadçılar, idarəedənlər, XXI əsrin siyasətçiləri hazırda məktəb

siniflərində və tələbə auditoriyalarında təhsil alırlar. Əlbəttə, adları çəkilən gələjək

mütəxəssislərin hazırlanmasında hər bir elmin öznə xas yeri və rolu vardır. Lakin, onların

təhsilin texnoloci tərəfinə münasibət göstərəjəklərini düşünmək sadəlövhlük olardı. Məhz

təhsilin sosiologiyası öz yanaşmalarından, o jümlədən təhsilin tarixinin sosioloci təhlilini

öyrənmək metodlarından istifadə edərək, bu sahədə mümkün çıxış yolunu – təhsilin

fundamentallığının artırılmasında görür.

Müasir təhsilin digər bir vəzifəsi – gənj nəslə, yaxud tələbəyə yeni informasiya ilə

işləməyi, daim öz biliyini yeniləşdirməyi öyrətməkdən ibarətdir.

Beləliklə təhsili elə bir formal proses kimi qiymətləndirmək olar ki, onun əsasında

jəmiyyət mənəvi sərvətlərin, təjrübə elementlərinin və biliklərin bir insandan və ya sosial

qrupdan digərlərinə verilməsini təmin edə bilir. Məşhur fransız sosioloqu E.Dürkheym

göstərirdi ki, təhsil sisteminin əsas funksiyası hakim mədəniyyətin sərvətlərinin gənj nəslə

ötürülməsindən ibarət olmalıdır. Bundan əlavə təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin inkişaf

etdirilməsi olmalıdır. Gənjlərin jəmiyyətdə mövjud olan mədəni sərvətlər və ideallar

ruhunda tərbiyə edilməsi mövjud sosial qaydaların qorunması işinə xidmət edir. «İnsan

kapitalı» nəzəriyyəsinin yaradıjısı amerikalı tədqiqatçı Jasterin fikrinjə təhsil gənjlər

tərəfindən çox tezliklə mənimsənilən və istifadə olunan bir şey olmayıb, onların gələjəyinə

qoyulan «kapital qoyuluşudur». Çünki təhsil yalnız gələjəkdə onlara gəlir gətirə bilər. O

yazır: « İnsanlar müəyyən potensial kapitala malik (təbii qabiliyyətlər) olmaqla yaşamağa

başlayırlar. Bu kapital erkən uşaqlıq yaşlarında, məktəb illərində və əmək fəaliyyətinin

başlanğıj mərhələsində xeyli artırılır. Lakin bu kapital müasir dövrün tələblərinə javab

verən biliklərə və peşə hazırlığına uyğun gəlmədikdə öz alıjılıq qabiliyyətini itirərək

qiymətdən düşür».

«İnsan kapitalı» nəzəriyyəsində olan rasional jəhət bunu təsdiq edir ki, keçmişdə

çəkilən zəhmət gələjəkdə öz bəhrəsini verəjəkdir.

Təhsilin hər bir jəmiyyətdə, o jümlədən müasir şəraitdə bir sıra funksiyaları vardır:

1. Sosial-mədəni funksiya. Gənj nəslin sosiallaşması təhsil qaydalarının,

vərdişlərin peşəyönümlü olması ilə məhdudlaşmır, həm də gənjlərin müəyyən

sosial-mədəni mühitdə formalaşmasını tələb edir.