1-mavzu: elektr zanjirlari va ularni elementlari

15-MAVZU: BAZAVIY MANTIQ ELEMENTLARI. 

Reja: 

1. 

Yarim o`tkazgichli asboblar yordamida mantiqiy elementlar hosil qilish. 

2. 

Mantiqiy elementlar sistemasi. 

3. 

Yarim o`tkazgichli xotira elementlari. 

Mantiqiy elementlar ko`pincha kontaksiz asboblar asosida tuzilib, dastur bilan boshqariluvchi 

sistemarlida  qo`llaniladi.  Bu  elementlar  bilan  VA,  YO`Q  va  XOTIRA  mantiqiy  funksiyalarini 

bajarish mumkin. 

Mantiqiy  element  VA  dan  chiqish  signali  olish  uchun  uning  birinchi  va  boshqa  hamma 

kirishlariga signal berishlari zarur. 

---

 

52 

1-rasmda  tranzistorlar  (a)  va  yarimo`tkazgichli  dioddan  (b)  tuzilgan  “VA”  mantiqiy 

elementllarini sxemasi ko`rsatilgan. 

 

1-rasm. a-tranzistordan; b-yarimo`tkazgichli dioddan tuzilgan VA mantiqiy elementlarini 

sxemalari. 

1-rasm.  a-uchun  element  chiqishidan  musbat  potensial  olish  uchun  hamma  tranzistorlar 

bazasiga manfiy potensialli ilpulslar berish kerak bo`ladi. 

1-rasm.  b-uchun  esa  kirish  qismlariga  musbat  signal  berilsa,  uning  chiqish  qismlarida  ham 

signal hosil bo`ladi. 

“YOKI” funksiyasini bajaruvchi mantiqiy element bir necha kirish va bitta chiqish qismiga 

ega  bo`ladi.  Bunda  chiqish  signalini  olish  uchun  kirish  qismlarini  biri  yoki  hammasiga  signal 

berish zarur. 

 

 

2-rasm. Tranzistorlardan tuzilgan “YOKI” elementini sxemasi. 

 

 

 

3-rasm. Tranzistorlardan tuzilgan “YO`Q” elementini sxemasi. 

Bunda  tranzistorlardan  bittasini  yoki  hammasining  bazasiga  manfiy  signal  berilsa,  u  holda 

elementning chiqish qismida signal hosil bo`ladi. 

Inversiya  yoki  mantiqiy  inkor  etish  funksiyasi  “YO`Q”  operasiyasi  deb  ataladi.  Bu 

operasiyaning boshqarilish sxemasi 3-rasmda ko`rsatilgan. 

 

Bu  erda  kirishdagi  signal  “1”  bo`lsa  chiqishdagi  “0”  bo`ladi.  Kirishdagi  “0”  bo`lsa 

chiqishdagi  “1”  bo`ladi,  yani  kirishdagi  kuchlanish  nolga  teng  bo`lganda  tranzistor  yopiq, 

---

 

53 

K

E kuchlanish  chiqishdagi  kuchlanishga  teng.  Kirishga  signal  berilganda  tranzistor  ochilib, 

undan  va  qarshilik 

K

R dan  tok  o`tadi  va 

K

R   qarshilikda  kuchlanish  pasayuvi  hosil  bo`ladi. 

Chiqishdagi kuchlanish 



chiq

U

ning qiymati kicik, yani “0” bo`ladi. 

Shu  uch  asosiy  mantiqiy  element  yordamida  har  qanday  mantiqiy  funksiyalarni  bajarish 

mumkin. Shuningdek, kombinasiyalashgan, yani ikkita va undan ortiq operasiya bajara oladigan 

(maslan  “YOKI”,  “YO`Q”,  “VA”)  elementlari  ham  bor.  Hozirgi  vaqtda  EXMlarda  mantiqiy 

elementlar  sistemasidan  keng  foydalaniladi.  Funksional  to`liq  bo`lgan  mantiqiy  elementlar 

to`plami  mantiqiy  elementlar  sistemasi  deb  ataladi.  Qanday  elementlardan  hosil  qilinganligiga 

qarab  mantiqiy  elementlar  resistor  –  tranzistorli  mantiq  (PTM)  diod  –  tranzistorlarni  martik 

(DTM),  tranzistor  tranzistorli  mantiq  (TTM)  va  MOYA  (metall  oksid,  yarimo`tkazgich) 

tranzistordan mantiq (TM)larga bo`linadi. Ko`rsatib o`tilgan mantiq elementlari harakteristikalari 

1-jadvalda ko`rsatilgan. 

 

Mantiq 

funkciya 

nomi 

Shartli belgisi 

Matematik 

belgilanish 

Releli kontaky ekvivalent 

sxemasi 

va 

 

y=x

1

·x

2

 

 

yoki 

 

y=x

1

+x

2

 

 

yo`q 

 

 

 

y=x 

 

yoki-yo`q 

 

 

 

y=x

1

+x

2

 

 

va-yo`q 

 

y=x

1

·x

2

 

 

 

 

---

 

54 

4-rasm. “YO`Q” funksiyasini bajaradigan T-101 mantiq elementini elektr sxemasi. 

Hozirgi kunda T seriyali tranzistorli bazaviy mantiq elementlari ko`p ishlatilmoqda. Quyida 

uni sxemasi (4-rasm) va ishlash prinspi bilan tanishamiz. 

Ishlash prinspi: emmiterga nisbatan baza musbat bo`lsa tranzistor yopiq, manfiy bo`lsa ochiq. 

Kirishda signal bilan bo`linganda (1 va 2 klemmalar) bazadagi musbat potensial orqali transistor 

yopiq. Chiqishda (2 va 3 klemmalar) kuchlanish manbaa ko`rinishiga yaqin. 

T

K

K

T

chiq

U

R

J

U

U











0

 

bu  erda 

0

K

J

-yopiq  tranzistor  sakrab  ochiladi. 

3

R

  va 

u

R

  ni  rezistoorlardagi  kuchlanish 

tushuvchi tarmoq kuchlanishga yaqin. 

Chiqishdagi  kuchlanish  mantiqiy  0ga  teng  kirishdagi  mantiq  1ga  chiqishdagi  mantiq  0ga 

to`g`ri keladi yoki uni teskarisi. 

4-rasm. “YO`Q” funksiyasini bajaradigan T-101 mantiq elementini elektr sxemasi. 

Bu erda T-tranzistor; 1-mantiq; 01-tip tuzilishini bildiradi.