1-mavzu. Iqtisodiyotga kirish reja

3. Maxsus, o’ziga xos iqtisodiy qonunlar - alohida olingan iqtisodiy tizim 
sharoitida amal qiladi. Masalan, qo’shimcha qiymat qonuni.
Iqtisodiy kategoriyalar – doimo takrorlanib turadigan, iqtisodiy jarayonlar 
va real hodisalarning ayrim tomonlarini ifoda etuvchi ilmiy-nazariy tushunchadir.
Iqtisodiy kategoriyalar (ilmiy tushunchalar) kishilar tomonidan o’ylab 
topilmagan balki, real iqtisodiy hodisalarni ifoda etadigan ilmiy tushuncha bo’lib, 
ilmiy fikrlash mahsulidir. Masalan, bozor, kapital, ishchi kuchi, iqtisodiy 
muvozanat, moliya, kredit va boshqalar shular jumlasidandir. Umuman olganda, 
iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar bir-birlari bilan bog’liq bo’lib, ular bir-birini 
to’ldiradi. Ular birgalikda iqtisodiy taraqqiyot jarayonlarini aks ettiradi.
5. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning uslublari 
Boshqa turdagi ijtimoiy fanlar singari iqtisodiyot ilmi ham ilmiy uslubga 
tayanadi. Bu jarayon turli xil bosqichlarni o’z ichiga oladi:
• Hodisalarning real voqeligi va oqibatlarini kuzatish.
• O’sha kuzatuvlarga asoslangan, voqea-hodisalarning sabab va oqibatlarini 
tushuntirib beradigan tizimli tafsiloti.
• Bu izohni to’g’ri ekanligini muayyan hodisalarni oqibatlarini faraz qilingan 
oqibat bilan taqqoslab ko’zdan kechirish.
• Ushbu taqqoslashlar natijasida yuqoridagi farazni qabul qilish, rad etish yoki 
o’zgartirish.
• Asl faktlarga qarshi o’laroq keltirilgan farazni davomiy tarzda kuzatib 
borish.
Kutilgan natijalarga erishlsa, yuqarida nazarda tutilgan faraz nazariyaga 
aylanadi. Obdon sinovdan o’tgan va keng qabul qilingan nazariya iqtisodiy 
qonuniyat yoki itqisodiy tamoyil sifatida qabul qilinadi. Xuddi shunday 
qonuniyatlar va tamoyillar jamlanmasi modallarga biriktiriladi va bu narsa bozor 

---

yoki biror iqtisodiyot segmenti tushunchasini qanday ishlashi haqida bizga aniqroq 
tushuncha beradi. Iqtisodchilar xaridorlar hamda muayyan xizmat turlari va 
mahsulotlarni iste’moli, ularni ayirboshlash va tovarlar ishlab chiqarish jarayonida 
qatnashuvchilar o’rtasidagi bog’liqlik nazariyasini ishlab chiqadilar. Nazariyalar, 
tamoyillar va modellar “shartli sodda iqtisodiy iboralardir”. Iqtisodiyot fanining 
butun ko’lamining o’zi esa juda murakkab va yaxlitligicha tushunish uchun 
chalkash bo’lib ko’rinadi. Iqtisodiy tamoyillar va modellar iqtisodiy baholashni 
tahlil qilishda va iqtisodiyotni qanday ishlashini tushunishda juda qo’l keladi. Bu 
tushunchalar iqtisodiy tizim ichida sodir bo’ladigan sabab va oqibatni anglash 
vositalaridir. Yaxshi nazariyalar o’z navbatida kengroq tushunishga va to’g’ri 
baholashga yordam beradi. Ular xaridor va ishlab chiqaruvchi orasidagi 
munosabatlarga bog’liq faktlarga tayanadi. Iqtisodiy tamoyillarni yanada yaxshiroq 
tushunishga yordam beradigan boshqa omillar ham mavjud: 
• Iqtisodiy qonun-tamoyillarni umumlashtirish iqtisodiyot fani yoki iqtisodiy 
munosabatlarga oid umumlashgan tushunchalardir. Iqtisodiy tamoyillarni muayyan 
iste’molchilar yoki ishlab chiqaruvchilar to’g’risidagi yondashuv deb qabul qilish 
mumkin; 
• Iqtisodiyotdagi boshqa sharoitlar o’zgarmas tamoyili farazlarini ilgari surib, 
iqtisodchilar boshqa sharoitlar teng bo’lgan holda tamoyili iborasini qo’llaydilar. 
Ularning taxminlaricha, nazarda tutilgan boshqa barcha o’zgaruvchi sharoitlar 
muayyan tahlil uchun o’zgarmas deb qabul qilinadi; 
• Grafik ifodalash aksariyat hollarda iqtisodiy ko’rsatkichlar diagramma yoki 
grafik ko’rinishida ifoda qilinadi. Makroiqtisodiyot va Mikroiqtisodiyot 
iqtisodchilar nazdida iqtisodiy tamoyillar va modellar ikki xil shaklda namoyon 
bo’ladi. 
Shuningdek, iqtisodiyot fanida jarayonlarni tadqiq qilishning ilmiy-uslubiy 
bosqichlari farqlanadi: 
- 
hodisalarning real voqeligi va oqibatlarini kuzatish; 
- 
kuzatuvlarga asoslangan voqeya-hodisalarning sabab va oqibatlarini 
tushuntirib beradigan tizimli tafsiloti; 
- 
bu izohni to’g’ri ekanligini muayyan hodisalarni oqibatlarini faraz 
qilingan oqibat bilan taqqoslab ko’zdan kechirish; 
- 
ushbu taqqoslashlar natijasida yuqoridagi farazni qabul qilish, rad etish 
yoki o’zgartirish; 
- 
asl faktlarga qarshi o’laroq keltirilgan farazni davomiy tarzda kuzatib 
borish; 
- 
obdon sinovdan o’tgan va keng qabul qilingan nazariya iqtisodiy 
qonuniyat yoki iqtisodiy tamoyil sifatida qabul qilinadi.
Iqtisodiy tamoyillarni yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradigan 
boshqa yondashuvlar:
- 
iqtisodiy qonun-tamoyillarni umumlashtirish; 
- 
iqtisodiyotdagi boshqa sharoitlarning o’zgarmaslik tamoyili 
- 
grafik ifodalash asosida takomillashtiriladi.