1. Sahibkarlıq haqqında nəzəriyyələrin yaranması Sahibkarlıq fəaliyyətinin mahiyyəti və məzmunu

Mövzu 2. Sahibkarlığın hüquqi təminatı


1. Mülkiyyətin iqtisadi və hüquqi məzmunu
2. Sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi və hüquqi əsasları
1. Мцлкиййят субйектив-обйектив (инсан-яшйа-немят), щабеля субйектив (инсан-инсан) мцнасибятляридир. Бу мцнасибятлярин нятижясиндя игтисади ресурсларын, щяйати немятлярин вя яшйаларын мянимсянилмяси, зябт едилмяси просеси баш верир. Мянимсянилмя-бу вя йа диэяр игтисади ресурсларын, яшйаларын, мадди немятлярин, ижтимаи мцнасибятлярин обйектиня чеврилмяси имканыдыр. Зябт етмя-щямин игтисади ресурсларын ижтимаи мцнасибятлярин субйектиня чеврилмяси имкансызлыьыдыр. Игтисади ресурсларын щяйати фяалиййят мцлкиййятиня чеврилмяси фактики олараг онларын хцсуси тякрар истещсал мягсяди цчцн истифадя олунмасыдыр. Бу заман щямин игтисади мцнасибятлярин субйекти ижтимаиййятдя вя ижтимаиййятдя йериня йетирдикляри функсийайа уйьун фяалиййяти сайылыр. Бу о, демякдир ки, муздлу фящляляр, сащибкарлар, сяняткарлар, дювлят гуллугчулары, бакнирляр вя с. мцлкиййятин формасындан асылы олмайараг, эцндялик щяйатда йериня йетирдикляри фяалиййятлярини давам етдирирляр.
Адятян мцлкиййят мцнасибятляринин мязмунуну щцгуги вя игтисади щиссяляря айырырлар. Щцгуги мцнасибятляр юз яксини мцлки щцгуг анлайышында ифадя едир.
Жямиййятин инкишаф тарихиндя мцлки щцгуг анлайышы илк дяфя Рома щцгугунда юз яксини тапмыш Йустиана Кодексиндя (ВЫ яср) системляшдирилмишдир. Бу Кодекс ясасында сащиб олмаг, истифадя етмяк, сярянжам вермяк щцгуглары мцяййян олунмушдур.
ХЫХ ясрин яввялляриндя Рома щцгуг нормалары Наполеон Кодексинин ясасыны (Франса мцлки щцгугу 1804-жц ил) тяшкил етмишдир. Щямин кодекс мцасир мцлки щцгугун методолоъи ясасында дурур. Беляликля, мцасир сивилизасийанын башланмасынын илк дюврляриндя мцлкиййят мцнасибятлярини регламентляшдирян щцгуги нормалар щазырда да жямиййятя хидмят етмякдядирляр. Тябиидир ки, бу мцддят ярзиндя щцгуги нормалар вя актлар трансформасийайа уьрамышлар вя деталлашдырылмышлар. Нятижядя мцхтялиф сайда сялащиййятляр топлусу йаранмышдыр вя онларын груплашдырылмасы зяруряти мейдана чыхмышдыр. Тядгигатчы щцгугшцнаслар беля груплашманы мяслящят эюрмцшляр:
1. Сащиб олмаг щцгугу
2. Истифадя щцгугу
3. Идаряетмя щцгугу (мцлки обйект нежя истифадя олунмалыдыр)
4. Мянфяят щцгугу (мцлкиййятчинин ямлакындан юзц вя йахуд башгасынын истифадяси нятижясиндя йаранан эялирин алынмасы)
5. Капитал, яшйа вя йа мцяййян дяйярин цзяриндя мцстясна щцгуг (зябт едилмя, истещлак етмя, мящв етмя)
6. Тящлцкясизлик щцгугу-мцсадиряйя гаршы иммунитент
7. Вясиййят вя вярясялик щцгугу
8. Мцддятсизлик щцгугу
9. Зярярли истифадянин гадаьан едилмяси щцгугу
10. Жяримя мясулиййяти щцгугу
11. Мцддят гуртардыгдан сонра сащиблик щцгугунун башгасына верилмяси.
Беляликля, мцлкиййят финониминин щцгуги интерпретасийасынын цмуми яламятляри йухарыда гейд олунанларла изащ едилир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, мцлкиййят щцгугу, мцлкиййятин игтисади мязмунунун там якси дейилдир. Тябиидир ки, мцлкиййят щцгугу реал игтисади мцнасибят вя просесляри мцяййян гядяр якс етдирир. Лакин ам йох. Буна эюря дя мцлкиййятин щцгуги вя игтисади мязмунларындакы фяргляря вармаг лазымдыр. Чцнки, мцлкиййятин игтисади мязмуну юзцнямяхсус ганунауйьунлугларла щярякят едир.
Мцлкиййят щцгугунун субйектляри щцгуги вя физики шяхслярдир. Онлар гануна ясасланараг юз цзярляриня щцгуги мясулиййят эютцрцрляр. Игтисади мцнасибятлярдя мцлкиййятин субйекти иля йанашы мцлкиййят щцгуги субйекти бцтцн диэяр субйектлярля бирликдя чыхыш едир. (игтисади, сосиал, сийаси субйектляр). Мясялян конкрет сащянин ишчиляри щцгуги шяхс олмадан мцлкиййят щцгуги субйекти кими, иш эцнцнцн азалдылмасы, ямяк щаггынын артырылмасы тяляблярини иряли сцря билярляр, бунунла да онлар игтисади мцнасибятлярин субйекти кими чыхыш етмиш олурлар. Бунунла да онлар жямиййятин истещсал етдийи мили эялирдян даща чох пай алмаг цчцн мювжуд ялдя етмяк-зябт етмяк мцнасибятляриня йенидян бахылмасыны тяляб етмиш олурлар. Башга сюзля демиш олсаг, онлар диэяр игтисади мцнасибятлярин субйектляринин (сащибкарларын, сящмдар жямиййятляринин, мцяллим вя щякимлярин вя с.) пайларындан мцяййян щиссянин юз хейирляриня зябт олунмасына наил олмаг истяйирляр. Аналоъи олараг эцзяштли верэийа жялб олунма, кредитляшмя вя с. юз мащиййяти етибары иля биринин щесабына диэяринин хейри цчцн игтисади мцнасибятляринин дяйишдирилмясиндян башга бир шей дейилдир. Йяни ихтисас (мцяллим, щяким, електрик, тикинтичи вя с.) , демографик (кишиляр, гадынлар, тягацдчцляр, ишсизляр, тялябяляр, шаэирдляр), ярази (бу вя йа диэяр реэионун ящалиси) вя с. бу кими ижтимаи тяшкилатлар, мцлкиййят щцгугунун субйекти-щцгуги шяхс олмадан, мянимсямя вя зябт етмянин реал игтисади мцнасибятляриндя иштирак едир вя мцлкиййят мцнасибятляринин там щцгуглу субйектляри сайылырлар.
Яввялдя гейд етдийимиз кими, мцлкиййят щцгугу щяр шейдян яввял субйектив-обйектив мцнасибятлярдир. Йяни субйектин щяр щансы обйектя (яшйа, информасийа, капитал, мадди немят вя с.) мцнасибятидир. Бунларын щамысы базарын обйектляри олуб, бу вя йа диэяр дяряжядя субйектин онлар цзяриндя мцлкиййят щцгугуну етибар едир. Мцлкиййятин игтисади мязмуну субйект-субйект (инсан-инсан) мцнасибятляри иля ифадя олунур. Бу истещсал, бюлэц, мцбадиля, истещлак мцнасибятлярини якс етдирир вя субйектин ижтимаи ресурсларын мянимсянилмя-зябт етмя просесини ящатя едир. Мцлкиййят чох тяряфли щадися олуб, юзцндя игтисади вя щцгуги тяряфлярля йанашы тарихи, еколоъи, сийаси, сосиал, мяняви, психолоъи вя с. тяряфляри дя якс етдирир.
Мцлкиййят мцнасибятляринин тарихи мязмуну, мцяййян вахт кясийиндя вя мяканда йашайан нясилляр арасындакы игтисади мцнасибятляри якс етдирир. Мясялян, йашадыьымыз 70 иллик вахт кясийиндя мцлкиййятя мцнасибят ижтимаи характеря малик иди. Мцасир базар игтисадиййаты шяраитиндя мцлкиййятя мцнасибятляри ижтимаи характер чярчивясиндян чыхыб, хцсуси мцлкиййят мцнасибятляринин формалашмасында зярурятя чесврилмишдир.
2. Sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsi strukturunun yaradılması bir neçə istiqamətləri əhatə edir. Onlardan əsas sayılan bəzilərinə diqqət yetirək.
İlk əvvəl sahibkarlığın inkişafı və fəaliyyətinin hüquqi təminat sisteminin formalaşmasıdır.
Azərbaycan Respublikası siyasi iqtisadi müstəqillik qazandıqdan sonra iqtisadiyyatın inkişafının bazar istiqamətini seçmişdir ki, bunlardan biri də ölkədə sahibkarlığın inkişaf etdirilməsidir.
Ölkədə 15.12.1992-ci ildə sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edilmişdir. Bu qanunla sahibkarlıq fəaliyyətinin prinsipləri, iştirakı subyektlərin hüquq və vəzifələri, onların dövlət tərəfindən dəstəklənməsi və təqdir olunması, sahibkarların dövlət və qeyri-dövlət orqanları ilə qarşılıqlı münasibətləri şərh olunmuşdur. Bu qanunda qeyd edilir ki, sahibkar sərbəst, müstəqil olaraq fəaliyyət növü seçə bilər və sahibkarlıq fəaliyyətində mülkiyyətin bütün formalarının iştirakı azaddır. Həm də sonda sahibkarlıq anlayışı dəqiq öz əksini tapmışdır. Qeyd edilmişdir ki, sahibkarlıq fəaliyyəti fiziki şəxslərin, onların birliklərinin, habelə hüquqi şəxslərin mənfəət və ya şəxsi gəlir əldə edilməsi məqsədilə özlərinin cavabdehliyi və əmlak məsuliyyəti ilə, yaxud digər hüquqi və ya fiziki şəxslərin adından qanunvericilik lə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o cümlədən məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərməsi formasında həyata keçirdikləri müstəqil təşəbbüskarlıq fəaliyyətidir.
Sahibkarlığın inkişafının təmin olunmasının hüquqi sisteminin formalaşması zamanı, hüquqi aktların keyfiyyətinin yüksək olması zəruridir. Onlar bir-birini təkzib etməli, imkan daxilində müstəqim təsir mexanizminə malik olmalıdır. Bu mexanizmin reallaşmasında sahibkarlıq hüququ qorunmalı, iqtisadi məsuliyyət hissi təqdir edilməlidir.
Respublikada sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək üçün, elmi əsaslandırılmış qanunlar qəbul edilmişdir.
1. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi müstəqilliyinin əsasları haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu.25.05.1991.
2. Mülkiyyət haqqında Azərbaycan Respublikasının Гануну. 09.ХЫ.1991.
3. Кяндли (фермер) тясяррцфаты щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 08.ЫВ-1992
4. Дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 07.Ы.1993
5. Ижаря щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 30.ЫВ.1992, 11.ВЫЫЫ.1992
6. Мцяссисяляр щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 01.ВЫЫ.1994
7. Сящмдар жямиййяти щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 12.ВЫЫ.1994, 25.ВЫЫЫ.1995
8. Лизинг хидмяти щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 29.ХЫ.1994
9. Аграр ислащатларын ясаслары щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 18.ЫЫ.1995
10. Инвестисийа фяалиййяти щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 13.Ы.1995
11. Щагсыз рягабят щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 02.ВЫ.1995.
12. Бцджя системи щаггында Азярбайжан Республикасынын Гануну. 01.ХЫЫ.1992.
Бу ганунларын бирликдя фяалиййяти сащибкарлыьын инкишафынын дювлят тянзимлянмясинин имканларынын эенишлянмясиня хидмят едирляр. Сащибкарлыьын инкишафында игтисади механизмлярин фяалиййятляринин тякмилляшдирилмяси важиб мясялялярдяндир. Бунун цчцн ашаьыдакыларын диггят мяркязиндя олмасы мягнсядяуйьундур:
1. Эцзяштляр васитясиля сащибкарлыг фяалиййятинин верэийя жялб олунмасы системиндя ясаслы дяйишикликляр едилмяси.
2. Сащибкарлыьын кредитляшдирилмясиндя йениляшдирмянин апарылмасы. Бу мягсядя Азярбайжан Республикасында сащибкарлыг фяалиййяти цчцн мини кредитлярин верилмяси тяшкил олунмушдур. Артыг республикада фяалиййят эюстярян Коммерсийа банклары да кредит верилмясини щяйата кечирирляр.
3. Сащибкарлыьын сыьорталанмасынын дювлят тянзимлянмяси системи дя дяйишилмялидир. Бунун цчцн инновасийа просесинин сыьорталанмасынын дювлят вя базар формаларынын сямяряли уйьунлашмасы тямин едилмялидир. Сащибкарларын сыьорталанмасы цчцн инновасийа вя инвестисийа фондлары, сыьорта жямиййятляри вя венчур фирмалары йарадылмалыдыр.
4. Бцтцнлцкдя сащибкарлыг фяалиййятини тямин етмяк мягсядиля тяшкилати инфраструктур системи формалашдырылмалыдыр.
5. Сащибкарлыьын узун мцддят (15 ил) инкишафынын консепсийасы щазырланмалы, онун тянзимлянмя стратеэийасы мцяййян едилмялидир. Бу стратеэийа ясас апарыжы сащибкарлыг фирмаларынын фяалиййятини ящатя етмялидир. Сащибкарлыьын инкишафы консепсийасы дягиг структурлашмыш олмалыдыр. Илк яввял макросявиййядя дювлят тянзимлянмяси, сонра ися фундаментал елми тядгигат ишляринин тятбиги нязярдя тутулмалыдыр.