1. yapi malzemeleri

3.1.3.9. Aderans
Doğal taşların harca ve taze betona yapışma kabiliyetine denir. Taş ile çimentolu bir malzemede yeterli aderansın sağlanabilmesi için;

1-Su bir miktar taşın içine nüfuz etmiş olmalı (Rutubet aderansı kolaylaştırır)

2-Taşın yüzeyi pürüzlü olmalı (Parlak dış yüzey aderansı zorlaştırır)

3-Taşın yüzeyi temiz olmalıdır, kolloidal maddeler bu arada kil ve toprakla kaplı olmamalıdır.

3.1.3.10. Basınç Dayanımı
Taşların çekme dayanımı basınç dayanımları yanında çok düşük olduğundan, yapılarda çekmeye çalıştırılmaz, basınca çalıştırılır. Taşlar, kendilerine gelen yükleri güvenle taşıyabilmeleri için kullanıldıkları yerlerde karşılayabilecekleri basınç gerilmesinin altında yüklenirler. Basınç dayanımları; taşın cinsine, yoğunluğuna, gözenekliliğine vb. özelliklerine göre değişir.
3.1.3.11. Aşınma Dayanımı
Taşların ya da taş karakterli malzemenin döşeme, yol ve tretuvar kaplaması, merdiven basamağı vb. aşınma tesirleri karşısında kalan yerlerde kullanılması halinde bunların aşınma etkilerine yeteri kadar dayanıklı olması istenir. Taşın aşınma dayanımı aşınma deneğiyle bulunur.
3.1.3.12. Taşların Muayenesi
Yapı taşları ile dekor amacıyla kullanılan taşlar ateşten ve sudan zarar görürler. Granit ateşten en çok zarar gören taştır. Kireç taşı kimyasal ayrışım meydana getiren sıcaklığa kadar (600⁰C) fazla etkilenmez. Tane ve birleştirici hamuru silisli yoğun yapıdaki kum taşları ateşe dayanıklıdır. Taşlar; gözle , büyüteçle ve mikroskopla muayene edilir. Bu muayenelerde taşın; cinsi, dokusu, mineralleri, gözenekliği, çatlaklığı, yarıklığı, damarları vs. öğrenilir.
3.1.4. Taşların Deneyleri
T.S 699 göre taşların deneyleri; birim hacim ağırlık, özgül ağırlık, porozite, aşınma dayanımı, dona dayanıklılık, su geçirimlilik, güneş yanığı, paslanma, asitlere dayanıklılık, darbe dayanımı, petrografik analiz vb. olarak sayılabilir. Doğal parke taşlarının muayene ve deneyleri T.S 2809’da düzenlenmiştir.
3.1.5. Üretimi
Taşlar yeryüzünde çıplak olarak ya da çeşitli derinliklerde bulunurlar. Taşın elde edildiği yerlere taş ocağı denir. Taşlar, taş ocaklarından çeşitli yöntemlerle genellikle patlayıcı madde kullanarak çıkarılırlar.

Ülkemizin taş ocakları açısında zengin olduğundan genellikle her bölgede bol miktarda taş ocakları vardır. Taş ocaklarından çıkarılan taşlar kamyonlarla kullanma yerlerinde getirilir, buralarda işlenerek kullanılırlar.

3.1.6. Kullanıldığı Yerler
Binaların temel ve duvarlarında taşıyıcı, iç ve dış duvar yüzeylerinde kaplama olarak kullanılır. Ayrıca; çevre ve dayanak duvarlarında, baraj, demiryolu, liman inşaatlarında, yol, sokak, cadde, kaplamalarında, beton üretiminde agrega olarak, blokaj işlerinde, alçı, kireç ve çimento üretiminde vb. yerlerde kullanılır.

Eski binalar genellikle taştan yapılmıştır. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde yapılan; evler, hanlar, hamamlar, saraylar vb. hep taş yapıdır. O zamandan bu zamana gelişen teknoloji gereği bu alanlarda taşlar pek kullanılmaz olmuştur. Günümüzde taştan bina pek yapılmamaktadır. Ancak tarihi binaların restorasyonunda aslına benzemesi için taş kullanılmaktadır.

3.2. YAPAY TAŞLAR
3.2.1. NORMAL KERPİÇ
Duvar örmekte kullanılmak üzere katkılı kilin kurutulmasıyla elde edilen bir yapı malzemesidir. Modern bir yapı malzemesi olmamakla beraber kırsal kesimlerde genellikle tek katlı yapıların inşasında ucuz ve kolay elde edilmesinden dolayı kullanılmaktadır. Geleneksel kerpicin basınç direncinin az ve su içinde dağılma özelliğinin fazla oluşu gibi mahsurları düşünülerek daha kaliteli kerpiç imalatı için araştırmalar yapılmış ve modern kerpiç türleri geliştirilmiştir. Bu çalışmalarda; basınç direnci yüksek, su içinde dağılmayan, yüzeyleri düzgün ve toz üretmeyen kerpiç türü esas alınmış ve kerpiç toprağına; çimento, kireç, alçı, bitüm ve diğer bazı katkı maddeleri ilave edilerek deneyler yapılmıştır. Bu konudaki araştırmalar devam etmektedir.
3.2.2. 1. Toprağın Seçimi Hazırlanması
Orta yağlı kil, plastik kil, demirli kil, siyah ova toprağı kerpiç yapımında kullanılabilir. Görüldüğü gibi kerpiç toprağında kil mutlaka bulunmalıdır. Kerpiç toprağında bulunması gereken en uygun kil oranı %30 - % 40 arasındadır. Kerpiç toprağında yaklaşık 3 cm.den daha iri taş parçaları, odun parçaları vb. yabancı maddeler bulunmamalı, bu taş parçacıklarını, yabancı maddeleri topraktan ayıklamak için elenmelidir. Bünyesinde uygun oranda kil bulunan toprak, kazılarak kerpiç yapılacak yere getirilir, elenir, büyük taş parçacıklarından ve yabancı maddelerden arındırılır. Kerpiç yapımına hazır hale getirilen toprağa uygun oranda su katılarak gelberi ve kürekle karıştırılır ve daha sonra saman katılır. Katılacak saman miktarı; yağsız topraklara ( yaklaşık % 20 kil içeren) 5-7 Kg/m³, orta yağlı topraklarda (yaklaşık % 35 kil içeren) 7-10 Kg/m³, yağlı topraklarda ( yaklaşık % 70 kil içeren) 10-15 Kg/m³. civarındadır. Karışım uygun kıvamlı çamur haline getirilir, kürekle ve ayakla homojenlik sağlanıncaya kadar iyice karıştırılır. Çamurun bünyesindeki kimyasal reaksiyonların tamamlanması (özlendirilmesi, mayalanması) için 1-2 gün dinlendirilir. Katkı malzemesi olarak saman bulunmazsa talaş katılabilir. Hazırlanan çamur kendini tutabilecek kıvama gelmesi beklenir(Kafesçioğlu,1982).
3.2.1.2. Kerpicin Yapılması
Önceden ahşaptan dipsiz birkaç kalıp hazırlanır. Kalıp arazi üzerine düzgün bir zemine konur. Kalıp iç yüzü ıslatılır. Kerpiç çamuru kalıba yerleştirilip düzelttikten sonra hemen kalıp çekilir. Elde edilen ıslak kerpiç havanın durumuna göre yeteri kadar kuruması için birkaç gün havalandırılır. Daha sonra üst üste konularak ızgara şeklinde istif edilerek, istifin üzeri ot vb. maddelerle örtülür. İyice kuruduktan sonra kullanıma hazır hale gelmiş olur. Üç işçi bir günde 1500 – 2000 kuzu kerpiç kalıplayabilir. Genellikle kerpiç kesilemediğinden duvar örmede kolaylıkolması için ana ve kuzu kerpiç diye iki şekilde üretilir(Kafesçioğlu,1982;Baradan,1992). TS 2514 ve TS 537’ye göre kerpiç boyutları aşağıda verilmiştir.
Tablo 3.02.: Kerpiç Sınıfları Ve Boyutları

Adı	Sınıfı	Boyut (cm)	Hacim (dm^3)	Ağırlık(Kg)
Kuzu	I	12x19x40	9,12	10 –12
Ana	II	12x30x40	14,40	15 –25
Kuzu	III	12x18x30	6,48	7 – 11
Ana	IV	12x25x30	9.0	10 - 15

3.2.1.3. Genel Özellikleri, Kullanıldığı Yerler
Kerpicin basınç dayanımı, kullanılan toprağın özelliğine göre 5–20 Kgf/cm² arasında değişir. Basınç dayanımı tuğlaya göre düşük olmasına rağmen birim ağırlığı yüksektir. Görüldüğü gibi tuğlaya göre, daha az yük taşır, ağırdır, ısı izolasyonu değeri düşüktür. En önemli dezavantajı suya karşı çok dayanıksız olmasıdır. Kırsal kesimlerde; insan gücüyle kolayca elde edildiklerinden, tuğla ve benzeri diğer yapı malzemelerine göre çok ucuza mal olduğundan, çok yoğun olmamakla beraber genellikle tek katlı yapılarda taşıyıcı olarak kullanıldığı gibi, sıva harcı olarak da kerpiç toprağı kullanılır.

3.2.2. ALKER (ALÇILI KERPİÇ)
Geleneksel kerpicin bazı mahzurlu yönlerini ortadan kaldırmak, daha kullanışlısını elde etmek için yapılan çalışma ürünlerinden birisi alkerdir. Alker kerpiç toprağına % 10 – 20 oranında alçı katılmasıyla elde edilir. Alkerin basınç direnci 35 –40 kg / cm² olup, kerpice göre suya daha dayanıklıdır. Birim hacim ağırlığı 1550 kg/m³ ısı iletkenlik hesap değeri λh= 0,40 dır. Çubuk priz yaptığından geleneksel kerpiç türündeki gölgede serme, çevirme, kurutma gibi işlemler gerektirmez. Alker üretiminde toprağın kalitesi önemlidir. İyi bir kerpiç toprağı; yarı nemli durumda olmalı, avuç içinde sıkıldığında ele yapışmalı, top haline gelmeli, yere bırakıldığında dağılmadan bütünlüğünü muhafaza etmelidir. Ayrıca toprak 2 cm’lik elekten geçirilmelidir. Kerpiç toprağı su ile karıştırılıp, yeterince dinlendirildikten sonra % 10-20 oranında alçı ve su ilave edilerek homojenlik sağlanıncaya kadar karıştırılır. Çabuk priz yapma özelliğinden dolayı en kısa zamanda kalıplara dökülmelidir. Eğer hazırlanan karışımın hepsi prizini almadan kalıplara yerleştirilemezse, prizini karışım yerinde alır ve katılaşarak kullanılmaz hale gelir. Alçının çabuk priz yapması kalıpların kısa zamanda çıkarılmasına izin verir. Kalıptan çıkarılan alçılı kerpiçler kesme yerlerinden alınıp depo bölgesine taşınır ve aralıklı olarak yan yana dizilir. Yeteri kadar sertleştikten sonra kullanılmaya hazır hale gelmiş demektir. Boyutları kerpiç boyutlarındadır. Günümüzde kırsal alanlarda dahi pek kullanılmamaktadır(Kafesçioğlu ve Gürdal,1985).
3.2.3. ÇİMENTOLU KERPİÇ
Kerpicin bazı özelliklerini iyileştirme çalışmalarının bir ürünü de çimentolu kerpiçtir. Geleneksel kerpiç toprağının içersine % 5 – %7 ve % 10 oranında çimento katılmasıyla elde edilir (TS 537). Alkere göre çimento kullanılmasından dolayı pahalıdır, su tesirlerine dayanımı fazla, basınç dayanımı daha iyidir. Alkerde olduğu gibi kırsal kesimlerde genellikle tanınan bir malzeme olmadığından, pek kullanım alanı yoktur. Konuyla ilgili araştırmalar devam etmektedir. Aşağıda kerpiç çeşitleri ve boyutları görülmektedir.
Tablo 3.03.: Çim. Kerpiç Çeşitleri Ve Boyutları(TS 532)

Çim. Kerpiç Çeşitleri	Boyutları (mm)
Modüler Kerpiç	190x190x85
Kare kerpiç	190x190x135
Orta kerpiç	290x190x135
Büyük Kerpiç	390x190x135
Enli kerpiç	390x290x135

3.2. 4. TUĞLALAR
3.2.4.1. Genel Bilgi
Tuğla; kil, killi toprak ve balçığın ayrı ayrı veya harman edilip, gerektiğinde su, kum, öğütülmüş tuğla veya kiremit tozu gibi katkı malzemeleriyle karıştırılarak kalıplarda şekillendirildikten ve kurutulduktan sonra pişirilmesiyle elde edilen bir yapı malzemesidir. Çok eskiden beri kullanılan, en eski yapı malzemelerinden biridir. Pişmemiş tuğlanın 15 bin yıllık, pişmiş tuğlanın 5-6 bin yıllık bir geçmişi olduğu söylenir. Bu süre içersinde şekil ve özellikler açısından bir çok değişikliklere uğrayarak bugünkü modern şeklini almıştır. Günümüzde taşıyıcı ve daha çok taşıyıcı olmayan (dolgu) duvarların örülmesinde vb. kullanılmaktadır. İnşaat sektörüne yeni yeni giren, tuğlaya göre daha iyi özelliklere sahip yapı malzemelerinden dolayı tuğlanın kullanım alanları gitgide daralmaktadır. Yurdumuzda çeşitli tip ve özelliklerde tuğla üretilmektedir.
3.2.4.3. Tuğlaların Üretimi
Tuğla üretiminde killi toprak veya balçıkla kum karıştırılarak ve gerektiğinde öğütülmüş tuğla, kiremit tozu da katılarak elde edilen çamur hammadde olarak kullanılır. Tuğla ve kiremit için iyi bir hammadde olan kil, yurdumuzda bol ve geniş yataklar halinde bulunur. Üretim için hammadde olan çamur, hammadde eziciden (kollegrang) geçirilerek ezilir. Burası yeterli inceliği sağlamaz. Daha incelmesi için birbirine bastırılarak döndürülen çelik silindirlerin (vals) arasından geçirilir. Daha sonra dinlendirilen hammadde vakumlu presle kalıptan geçirilip kesilerek şekillendirilir. Şekillenen nemli tuğla doğal veya suni yolla kurutulur. Kuruyan tuğla fırına sürülerek 900⁰ C civarındaki Hofman veya Tünel tipi fırınlarda pişirilir. Pişen ve soğuyan tuğla depo edilir veya kullanım yerine nakledilir(Baradan,1992).
3.2 4.2. Tuğla Çeşitleri
3.2 4.2.1. Yapılış Tarzına Göre
3.2 4.2.1.1. Harman Tuğlaları

İlkel olarak el ile kalıplanıp, harman veya ocaklarda pişirilen tuğlalara denir. Bunlara aynı zamanda adi tuğla veya el tuğlası da denir. Günümüzde pek üretilmemektedir.

3.2.4.2.1.2. Fabrika (Makine) Tuğlaları
Hamuru makineyle hazırlanan, kalıplanıp fırınlarda pişirilerek üretilen tuğlalara denir. Günümüzde tuğla denince fabrika tuğlası akla gelir. Dolu ve delikli olarak üretilmektedir. Boyutlarına göre normal, modüler ve blok tuğla olmak üzere 3 gruba ayrılırlar. Delikli tuğlalardaki delik şekilleri tuğlayı imal eden fabrikaya göre değişmekte, delikler 3 ayrı yönde bırakılabilmektedir. Harman ve fabrika tuğlalarının sınıf ve boyutlarının bir kısmı Tablo 3.04’ de verilmiştir(Taymaz.1992).
3.2.4.2.2. Dolu ve Delikli Olmalarına Göre
3.2.4.2.2.1. Dolu Tuğlalar

Adından da anlaşılacağı gibi delik bırakılmadan dolu olarak imal edilirler ve taşıyıcı duvarlarla kullanılır. Fabrikalarda üretilen dolu tuğlalar harmanlar tuğlalarına göre daha kaliteli, ölçüler daha hassastır. Dolu tuğlalar genellikle yığma binalarda kullanılırlar.

Günümüzde yığma binaların yerine daha çok betonarme karkas binaların yapıldığından dolu tuğlalar taşıyıcı duvarlarda pek kullanılmamaktadır. Klinker, pres, cilalı tuğlalar da dolu olarak üretilir. Pres tuğlalar daha dayanıklı olup daha çok yük taşırlar, duvar kaplamalarında, şehir içi kaldırım ve sokaklarında kullanılırlar.


3.2.4.2.2.2. Delikli Tuğlalar
Delikli tuğlalar, hem taşıyıcı hem de dolgu duvarlarda kullanılır. Delikli olduklarından ses ve ısı izolasyonu sağlarlar, hafiftirler. Delik tiplerine göre, düşey delikli ve yatay delikli olarak ikiye ayrılırlar. Düşey delikli olanlar yığma bina duvarlarında taşıyıcı olarak kullanılır.

Yatay delikli olanlar iskelet binalarda dolgu (taşıyıcı olmayan) duvarın örülmesinde kullanılırlar. Ayrıca; asmolen baca, bazı pres, dekoratif vb. tuğlalar da delikli olarak üretilmektedir.Düşey delikli tuğlalar, delik kesit alanlarının üst yüzey alanına oranlarına göre; seyrek delikli tuğlalar (SDT), az delikli tuğlalar (ADT), çok delikli tuğlalar ÇDT) olmak üzere 3’e ayrılırlar. Yatay delikli tuğlalar, hacim ağırlıklarına göre; YDT 0.8/36 ( hacim ağırlığı 0.8kg/dm³), YDT 0.5/24 olarak ikiye ayrılır(Cimilli,1986).

3.2.4.2.3. Kullanıldıkları Yerlere Göre
3.2.4.2.3.1. Dolgu Tuğlalar
Dolgu gayesiyle iskelet bina iç ve dış duvarlarının örülmesinde kullanılan yatay delikli tuğlalardır.
3.2.4.2.3.2. Taşıyıcı Tuğlalar
Yığma binalarının duvarlarında yani taşıyıcı duvarlarda (yığma) kullanılan tuğlalardır.
3.2.4.2.3.3. Asmolen Döşeme tuğla Blokları (TS 407)
Döşemelerde ısı ve ses izolasyonu sağlamak gayesiyle binaların döşemelerinde kullanılır.
3.2.4.2.3.4. Pres Tuğlalar
Yoğun yapılı, dış tesirlere dayanıklı, dolu ve delikli olarak üretilen tuğlalardır. Bina iç ve dış kaplamalarında, şömine, barbekü yapımı vb. yerlerde kullanılır.

Normal pres tuğlanın ölçüleri 215 x 102 x65 mm.dir. Duvar örülmesinde kolaylık ve duvarda estetik görünüm sağlamak için; harpuşta, oval, köşe dönüş, köşeli, köşe bitiş gibi değişik tip ve ebatlarda olanları vardır(Cimilli,1986).

3.2.4.2.3.5. Kaldırım (Taban) Tuğlaları
Üretim, yapı, şekil, özellik, ebat olarak pres tuğlalara benzerler. Park, bahçe, kaldırım, yaya yolu gibi yelerde kullanılır. Rampa, bordür, kanal, basamak tuğlaları vb. çeşitleri vardır. Günümüzde kullanımı yaygınlaşmaktadır.
3.2.4.2.3.6. Kaplama Tuğlaları
Üretimi, özellikleri pres tuğlaya benzer. Ölçüleri değişmekle beraber kalınlıkları 1cm. civarındadır. Adından da anlaşıldığı gibi duvar kaplamalarında kullanılır.

Tablo 3.04.: Fabrika Tuğlalarının Anma Boyları

	Semboller		Anma Boyları (mm)
	NTGöre (1)	MTGöre (2)	Uzun.	Gen.	Yük.
Normal T	NT	2/3 MT	190	90	50
Modüler T	1.7NT	MT	190	90	85
Blok Tuğla	3.6NT	2MT	190	190	85
	5.7NT	3MT	190	190	135
	7.8NT	4MT	190	190	185
	5.5NT	6 1/2MT	290	190	85
	8.7NT	4 ½ MT	290	190	135
	11.9NT	6MT	290	190	185
	13.3NT	7MT	290	290	135
	18.2NT	9MT	290	290	185
	11.7NT	12 ½ MT	390	190	135
	16.0NT	8MT	390	190	185
	17.9NT	18 1/2MT	390	290	135
	24.5NT	12MT	390	290	185
(1)Sembollerdeki rakamlar, tuğlanın delikleriyle birlikte gerçek hacminin NT gerçek hacmi cinsinden büyüklüğünü göstermektedir. (2) Sembollerdeki rakamlar, yaklaşık derz kalınlıkları da göz önünde tutularak, tuğlanın duvarda işgal edeceği hacmi MT cinsinden gösterir.

3.2.4.2.3.7. Baca Tuğlaları
Normal baca tuğlası 190 x190 x190cm.dir. Çeşitli ebatlarda şönt baca tuğlaları da vardır.
3.2.4.2.3.8. Klinker Tuğlaları
Şekillendirilip kurutulduktan sonra, sinterleşmeye (erimeye yakın duruma kadar pişirilme) kadar pişirilen tuğladır. Basınç dayanımı ve birim ağırlığı yüksek, su emme değeri düşük, dona dayanıklı olup, genellikle su içinde kalan duvarlarda kullanılır.
3.2.4.2.3.9. Ateş Tuğlaları
Özel olarak harcın makinelerde preslenerek veya elle şekillendirilerek elde edilen tuğlalardır. En az 1300 ⁰C ateşe dayanacak şekilde imal edilir. İnşaatlarda kullanılan ebadı 19 x 9 x 5 cm’dir. Daha çok sobalarda, döküm sanayide, fırınlarda kullanılır. Çok değişik şekillerde üretilir.

3.2.4.2.3.10. Ahır Tuğlası
Hayvan barınakların tabanlarında kullanılır. Isı izolasyonu sağlaması için deliklidir. Taşıyıcı özellikleri olan bir tuğladır.
3.2.4.2.4. Boylarına Göre
Normal tuğla (NT), modüler tuğla (MT) ve blok tuğla (BT) diye 3’e ayrılır.
3.2.4.2.5. Basınç Dayanımlarına Göre
3.2.4.2.5.1. Dolu Tuğlalar
- DOT 1.8/200 (Ortalama birim hacim ağırlığı 1.8 kg/dm³, basınç dayanımı 200kgf/cm³)

- DOT 1.8/ 120

- DOT 1.8 / 80
3.2.4.2.5.2. Seyrek Delikli tuğlalar
- SDT 1.4 / 200

- SDT 1.4 / 120

- SDT 1.4 / 80
3.2.4.2.5.3. Az Delikli Tuğlalar

- ADT 1.2 /150

- ADT 1.2 /100

- ADT 1.2 /60

3.2.4.2.5.4. Çok Delikli Tuğlalar

- ÇDT 1.0 /80

- ÇDT 1.0 /50
Asidik Olanlar
a) Şamot Tuğlalar: Refrakter tuğlaların toplam miktarının yaklaşık olarak % 65 kadarı şamot olarak üretilirler ve metalurji fırınlarında cam ve tavlama fırınlarında, kafes yapımında, çeliğin dökülmesinde aşınma malzemesi (kanal tuğlası, çarpma seti, yolluk ağzı) olarak, kazan tesislerinde ve ev pişirme fırınlarında, sobalarda ve şöminelerde kullanılır.

b) Silika Tuğlaları: Silika tuğlaları içinde yüksek oranda SiO₂ bulunur. % 93 - % 98 arasındadır. Bu tuğlalar yüksek sıcaklıkta % 3,5 ‘a varan oranlarda genişleme gösterir. Bunun nedeni tuğla içinde bulunan kuvarsın önce tridimit haline daha sonrada kristobalit haline allotropik dönüşüm yapmasıdır.

Silika tuğlalar kuvarsitten 1470 ^oC’ nin üzerindeki sıcaklıkta üretilir. Tuğla pişirme sırasında % 14,3 hacim artışı yapar. Çok iyi ateşe dayanımları nedeniyle silika tuğlalar bir çok yerde kullanılır. Ancak asidik karakterde oluşları nedeniyle bazik karakterli cüruf ve eriyiklerle kullanılmazlar. Renkleri beyaz ile kahverengi arası lekeli fil dişi beyazıdır. Kok fırınlarında tercih edilirler.

c) Alüminyum Oksidi Yüksek Şamot Tuğlaları: Şamot üretimi için kullanılan ateşe dayanıklı maddelerin Al₂O₃ miktarı en fazla % 45 kadardır. En iyi koşullarda 1450^oC’ ye kadar kullanılabilen şamot’un ateşe dayanımını iyileştirmek için hammaddedeki alüminyum oksit oranını yükseltmesi gerekir. Çimento, döner fırınlarının sinterleşme bölgesi gibi çok fazla zorlanan yerlerde kullanılırlar.