12-tema: qarim-qatnas ma’deniyati ha’m tuwri qatnas jasaw qag’iydalari

12-TEMA: QARIM-QATNAS MA’DENIYATI HA’M TUWRI QATNAS JASAW QAG’IYDALARI.

Joba :
1. Mámile mádeniyatı jáne onıń mazmun-mánisi.

2. Baylanıs qaǵıydaları hám faktorları.

Tayansh túsinikler: mentalitet, mámile mádeniyatı, informaciya, baylanıs mádeniyatı, so'kinish, ǵarǵash, astarlı sóz, jerkish, behurmat qılıw, jaqsı xulqli, zeyinli, ruwxıylıqlı, bárkámal perzentti tárbiyalaw, insaniy qádiriyatlar.

Ózbekler mentalitetida mámile mádeniyatı kópshilik jaǵdaylarda óz-ara sálem-álik qılıw, jaǵday soraw, shańaraqtaǵı jaǵday boyınsha informaciyalarǵa qızıǵıwshılıq kórsetiw sıyaqlı kórinislerde kórinetuǵın boladı. Biraq tiykarınan mámile mádeniyatı - ózge insanǵa bolǵan munasábet mádeniyatı menen belgilenedi. Tek sálem-álik etkendegiga emes, bálki turmıs tártibinde, hár kúnlik turmıs formasında insanǵa kórsetiletuǵın húrmetli hám izzetli, shın júrekten hám tuwrı munasábetti ańlatadı. Ishki mádeniyatqa iye bolǵan adamǵana hár túrli jaǵdaylarda hár qanday basqa insanǵa salıstırǵanda turaqlı tuwrı, shın júrekten hám anıq munasábet kórsete aladı. Baylanıs mádeniyatı insannan basqa insanǵa salıstırǵanda mudamı bir tegis munasábet kórsetiliwin talap etedi. Qarsıńızde turǵan adam boymi, qambag'almi, awıllıqpa, yamasa qalalıqpa, lawazımlıma, yamasa ápiwayı oqıtıwshıma, bunnan qaramastan oǵan tuwrı munasábet kórsete alıw haqıyqıy adamgershilik kriteryası bolıp kelgen. Biraq baylanıs mádeniyatı insannan óz ústinde úzliksiz jumıs aparıwdı talap etedi. Baylanıs mádeniyatı óz - ózinden vujudga kelip qalmaydı.
Turmısda kóbinese adamlar arasındaǵı baylanısde olardıń rásmiy, jaǵımpaz, menmenlik-hawalı munasábetleri gúwası bólemiz. Geyde insan joqarı mártebege eriwse, ol ózin basqalardan artiqmashliǵin kórsetiw ushın, kópshilik menen sálem-álik de etpey qóyadı. Túp mádeniyatda bolsa kerisinshe, insannıń qanshellilik mártebesi kóterilse, sonshalıq ápiwayı insanlarǵa óziniń jaqınlıǵın kórsetiw zárúr esaplanadı. Usınıń menen birge álpayımlıq, xalimlik, ashıqlıq, shın júrektenlik, tuwrılıq hám basqa bir neshe principler ullılanadı hám targ'ib etiledi. Yamasa, jigit tárep qudalar qız tárepdagilarga sal joqarıdan turıp, buyrıq berip sóylesedi. Boyvuchcharoq aǵayınlar óziniń materiallıq tárepden mútáj aǵayınlarına salıstırǵanda kerilib, basqa tárepden olardıń materiallıq tárepinen uyalibroq munasábet kórsetiwedi. Bunday jaǵdaylardıń barlıǵı - nadurıs jaǵdaylar esaplanadı.

Sonday eken, real turmısda, adam jasligidanoq baylanıs mádeniyatına tiyisli belgili insaniy qádiriyatlardıń buzilayotganligi menen to'qnash keledi. Aqıbette, bala turmısında eki qıylı standartlar jaǵdayı payda boladı. Bir tárepden, bala álpayım bolıwı kerek. Ekinshi tárepden bolsa, átirapındaǵı kópshilik adamlar, hátte-ki bawırlas hám húrmetli kisiler de bul tártip-qaǵıydalarǵa ámel etpeydi.

Mısalı, “so'kinish” - er adamlar ámel etpeytuǵın nadurıs jaǵday, “shirkin” - hayallar ámel etpeytuǵın nadurıs jaǵday. Ul balalar “so'kinish”ni ádetde óz ákelerinen miyraslar etip aladılar. Kópshilik “so'kinish” jamanlıǵın biladi, biraq isletaveradi. Onıń jaman ádetligin oylap da kórmeydi. Onı isletgende betarbiya adamlar ishki namıs sezim etedi, tiykarınan birovlarni muqatıw, olardı mensimewshilik, birovlarga azap jalǵawayotganligini bilmaydi. Hayallar bolsa geyde óz perzentlerin “ǵarǵab” turıp olarǵa jumıs buyıredi, yamasa olardı jazolaydi. Tiykarınan hayal kisige mayinlik, mehribanlıq tán bolıwı kerekligin olar esten shıǵarıp qoyıwadı. Eger, rasında da balaları menen qandayda bir qolaysız hádiyse júz bersa, olar kuyinishi anıq. Biraq til hámme zattı kótereveradi dep, awi’zlerine erk berip jiberiwedi. Turaqlı jerkib, behurmat etip, tek ozınikini ótkerip, balanıń erkini bo'g'ib jaqsı xulqli, zeyinli, ruwxıylıqlı, bárkámal perzentti tárbiyalap bolmaydı.
Sonday eken, baylanıs hám mámile mádeniyatı ne hám konflikt jaǵdaylarda mine sol mámile mádeniyatı talaplarına ámel etiw qarama-qarsılıqtı engishga kómek beredime, degen sorawlar aktuallıq kásip eta baslaydı.
Mámile mádeniyatı boyınsha bilimler qarama-qarsılıq ishinde táreplerdi bir-birine jaqınlastırıw, olar arasındaǵı baylanısti jańatdan bir sistemaǵa túsiriw, táreplerdiń óz-ara informaciya alıwların kiyim-kensheklestiriw ushın xızmet etedi. Mámile mádeniyatı birovni esitiw hám birovga óz informaciyaların tuwrı etkazish qaǵıydaları hám tártiplerinen ibarat esaplanadi.
Sol sebepli, konflikt sheshimi tártiplerine mámile mádeniyatı boyınsha belgili qaǵıydalar kiritiledi.
Mámileni úyreniń!
Jıllı mámile maydanınan 10 maslaxat
Adamlar bazan bir- birlerin tushunmaydi yamasa óz oy- fikirlarini anıq ańlatpalay almaydılar. Olardıń bir- birin tushunmasligi bolsa konfliktke alıp keliwi múmkin. Tómende jıllı mámile hám qanday etip hamsuhbatni tuwrı túsiniw hám oǵan óz jollıqńızdı anıq anglatish boyınsha 10 máslahát keltirilgen.
1. Sáwbet ushın qolay, tınısh hám tuwrı jay tańlaw.
Mashqalanı tánepis waqtı daǵı tar karidorda, sabaqǵa eki minut waqıt qalǵan waqıtta, shawqım arasında, bala yig'lab turǵanında, opponentingiz jumısqa shoshayotgan waqıtta, ol nawqas bolǵanda sheshiw mushkil. Hamsuhbatingiz hám ózińiz tınısh, hesh kim irkinish bermeytuǵın, ekińiz basqa jayǵa asıqmay, asıqpay sáwbet quradigan jay bar ekenligine isenim bolıń. Sáwbet ushın qolay jay bolsaǵana, tárepler arasındaǵı baylanısıw ushın sharayat jaratılǵan boladı.
2. Hamsuhbatingizning gáplerin bo'lmang.
Sizdiń úzliksiz sóylewińizdi dıqqat menen esitiw qıyınshılıqlı. Sol sebepli, hamsuhbatingizga da sóylew imkaniyatın beriń jáne onıń sózlerin bolmay, taqat-qánaatmenen tıńlań. Biziń izertlewler sonı kórsetedi, 30 sekundlik tınıshlıq ele hesh kimdiń janına abay solmagan. 5-10 minutlıq tınıshlıq da ele hesh kimdiń ólimine sebep bolmaǵan. 10 minut birovni esitip, mashqalanı sheshiw, onı hár 5 minutda bolıp, oxir aqıbet hesh nársege iye bolmawdan ábzal bolıp tabıladı. Siz tárepingizdan kórsetilgen únsizlik menen esitiw- opponentingizga jóneltirilgen “Seniń sózleriń men ushın zárúrlidir” degen informaciyanı ózinde jıynaydı. Eger siz unung sózlerin sorawlar, gápler, astarlı sóz, qochirimlar menen buzaversangiz- sonday eken, siz óz oppontentingizda “sen da, seniń sózleriń de men ushın zárúrli emes, men ózim hámme zattı bilemen, tiykarınan seniń sózleriń ótirik” degen qarawda ekenligińizdi nomoyon etedi. “Seniń sózleriń ótirik” degen sózlerdi isletmasangiz da bunday háreketler áne sonday qabıl etiledi. Biraq sezimler, qarawlar, pikirler, juwmaqlar adamlar bir tárepke qarasa da, y'aniy bir zattı talqılaw qilsa da, túrlishe bolıwı múmkinligin biz bilamiz. Sonday eken, opponentingiz sizdan ózgeshe qarar hám juwmaqlarǵa kelgen bolsa, bul- unung ótiriki emes, bul unung jeke juwmaǵı bolıp tabıladı. Sizdiń wazıypańız áne sol juwmaqlardı bilip alıp, óz juwmaqlarıńız menen salıstırıw, olar arasındaǵı ulıwmalıqqa tayanishdan ibarat bolıwı kerek. Sizdiń de sóylew gezegińiz keledi. Aldın esitiń, keyin sóyleń. Hamsuhbatingizni sózlerin bolǵanda ol pikirin jıynay almaydı, olarda úzilis payda boladı, bunıń áqibetinde siz olardıń túp pikir hám qarawların betartib qilasiz, tap sonday informaciyalar sizge betartib keledi, bazi zárúrli pikirler tınıshsızlanıw arasında yoqolib da ketedi. Opponentingiz ushın zárúrli bolǵan pikirdi jıynap, sizge uzatıw - talay mushkil bolǵan wazıypa. Siz unung sózlerin bolsańız - mine sol zárúrli informaciyadan juda bolıp qalıwıńız múmkin. Nátiyjede, nadurıs juwmaqlardı etiwińiz múmkin. Sol sebepli, opponentingizning sózlerin bolmay, tınısh esitiwge ádetleniń.
3. Taqat - qánaatlı bolıń!
Geyde óz pikirin tuwrı ańlatpalap gáp búydew ushın da waqıt kerek. Daw ishine kirgenlerge tán bolǵan ayrıqshalıqlardan biri pútkil dardini dasturxan etip, konkret konfliktke baylanıslı bolmaǵan informaciyalardı bir basınan asıqpay tartıs procesine tartıwdan ibarat. Siz -bunı bilesiz. Biraq ol- bunı ele bilmaydi. Sebebi ol konflikt sheshimi boyınsha bilimlerdi o'qimagan. Sol sebepli, áyne siz taqat hám qánaatlı bolıwıńız talap etiledi. Usınıń menen birge, áyne siz, óz opponentingizni qánaatlı bolıwǵa baxs processinde úyretiwińiz kerek. Eger usı siz talqılaw jetip atırǵan sorawǵa baylanıslı bolmaǵan informaciyalar, keyipler hám sezimler sáwbet procesine tortila baslansa, siz-dawıs, mimika, sózler degi neytrallıq hám bosiqlik menen, onı ayblamasdan, opponentingizni, talqılaw atırǵan máselege qaytıwdı ótinish etiń. Biraq ol bır jola óz emociyalarini talqılaw atırǵan mashqalaǵa qarata almasligi, shetke shıǵıp ketaverishi anıq. Sol sebepli, siz bir neshe márte, bosiqlik hám húrmet menen, talqılaw máseleleri sheńberinde oylawdı talap etesiz. Álbette, daw ishindegi emociyalar konflikttiń qaysı dárejede tereńlesip ketkenligine baylanıslı. Usınıń menen birge, er adam hám hayal psixologiyalıq reń-barangligi máselelerdi óz názerińizge alıwǵa tuwrı keledi. Biziń ózbek hayalları, óz sózleri hám pikirlerine bolǵan itibardı tiykarınan onsha kutmaydi, sol sebepli qandayda bir- bir qolay jaǵday payda bolsa, bar emociyalarni, jılaw - sig'i menen to'kib saladı. Olar ushın óz emociyalarini to'kib salıw, siz olardı únsizlik menen esitiwingizdan áhmiyetlilew bolıp tabıladı.
4. Dene tiline qulaq soling!
Biz sáwbet processinde tek sazlar menen informaciya jalǵawmaymiz. Sáwbet processinde biziń dene háreketlerimiz, mimikamiz, dawısımız xarakteri ( tómen, tınıq, arqayın dawıs, yamasa shawqım, qopol abaylı, agressiv dawıs), bulardıń barisi zárúrli áhmiyetke iye boladı hám belgili bir maǵlıwmatlardı oppontetingiz, yamasa ózińiz, jaǵdayıńız hám sezim- tuyg'laringiz haqqında qarsında turǵanlarǵa uzatadı. Sol sebepli, sáwbet processinde ozingizning oppontentingizning dene tiline itibar menen qaray, olardı tuwrılaw júdá zárúrli. Eger siz nogoh óz dene tilińiz arqalı “abay” signalların uzatsangiz, qarsıngizdagi adam áyne “abay” signallardı qabıl etedi hám ózi de sizge qarsı umıtılıwǵa ótedi. Sol sebepli, urıs hám jánjel jaǵdayında “Sen maǵan abay etdingmi?!” degen soraw kelip shıqsa - yu, opponent “Men bunday gáp aytqanım joq”, desa, sonday eken ol jaǵdayda dene tili islegen boladı.
5. Itibar menen tıńlań!
Opponentingiz sizdi esitiwińizdi qáleydi. Sebebi ol sózler arqalı óz pikiri, o'yi, sezimlerin sizge jetkiziwshi. Qarsıngizdagi adam ushın sizdiń qulaq tutıp unung sózlerin esitiwińiz júdá zárúrli. Siz onı esitsangiz, ol qandayda bir bir dárejede óz húrmeti bar ekenligine iqror bóle baslaydı. Sizdiń itibar menen esitkenińiz onıń sezimlerin tınıshlantıradı.
6. Lekciya oqiman’!
Siz menen sáwbetlashganda adamlar óz pikir hám ayların sizdiń ongingiz hám kewilingizga jetkizip beriw ushın gápiradilar. Eger bul adamlarǵa sizdiń máslahátińiz zárúr bolsa, “Máslahát beriń”, deydiler. Eger olarǵa sizdiń sın pikirińiz hám tastıyıǵıńız kerek bolsa, olar ózleri sizdan so'raydilar. Hamsuhbatingiz gápleri onı tárbiyalaw ushın sıltaw bola almaydı. Ulıwma qandayda bir ret ózge adamlardıń “Meni sın pikir etiń” dep so'raganlarini esitkenmisiz! Hátte kishkene balalardı da “sın pikir” qılsańız, olar sizdan o'kinib qaladı.
Sonday etip, konflikt degi baylanıs mádeniyatınıń tómendegi talapları ámeldegi:
1. Sáwbet ushın qolay, tınısh hám tuwrı jay saylań.
2. Hamsuhbatingizni gáplerin bo'lmang.
3. Taqat - qánaatlı bolıń.
4. Dene tiline qulaq soling.
5. Itibar menen tıńlań.
6. Lekciya o'qimang.
7. Ashıq hám anıq sorawlardan paydalanıń.
8. Hesh nárse usınıs etpeń.
9. Ózińizdi qadaǵalaw etiń.
10. Birovning ózimshillikine tegmang.

Bekkemlew ushın sorawlar :

1. Ózbekler mentalitetida mámile mádeniyatı qanday kórinetuǵın boladı?
2. Oqıtıwshı hám oqıwshınıń óz-ara baylanısin qanday talaplar tiykarında jetilisken shólkemlestiriw múmkin?
3. Jıllı mámile maydanınan berilgen 10 máslahát sizge qanshellilik járdem berdi?
4. Konflikt degi baylanıs mádeniyatınıń qanday talapları ámeldegi?
Paydalanılǵan ádebiyatlar :
1. Axmedova M. T. Pedagogikalıq konfliktologiya.-T.: TDPU, 2014.-304 b.
2. Ibragimov X., Yoldoshev Ol. hám basqalar. Pedagogikalıq psixologiya.-T.: Ózbekstan filosofları milliy jámiyeti, 2009 y.-400 b.
3. Xoliqov A. Pedagogikalıq uqıp.-T.: Ekonomika -finans, 2011 y.-420 b.