13-mavzu. Islom dini tarixi va falsafasi reja: 1

“qadariyya”
dir. Qadariylar iroda erkinligini mutlaqlashtirib, inson barcha amallarini o’z ixtiyori 
bilan qiladi, avvaldan taqdir belgilab qo’yilmaydi, degan aqidani ilgari surdilar. Mo’’taziliylar 
mazkur fikrni qo’llab quvvatlagani bois, ular ham taqdir masalasida qadariylar deya ataldi. Ularga 
nisbatan ulamolar tomonidan: «Qadariylar ushbu ummatning majusiylaridir», degan hadis 
keltiriladi. Zero, taqdirga ishonish imonning 7 ta shartidan biri hisoblanadi.
Keyinroq shakllangan 
jabariylar
esa insonning barcha qiladigan ishlari Alloh tomonidan 
avvaldan belgilab qo’yiladi degan aqidani mutlaqlashtirdilar. Bu insoniyatni taraqqiyotga 
intilishdan to’xtatib qo’yadigan aqida bo’lgani sababli ulamolar bu fikrni qo’llab-quvvatlamadilar.
Allohning zoti va sifatlari masalasida esa 
“mushabbiha” 
(o’xshatuvchilar) yoxud
 “ahlu-t-
tashbih”
(o’xshatish ahli) yuzaga keldi. Ular Allohning Qur’oni karimda kelgan sifatlarini 
to’g’ridan-to’g’ri o’z aqllari bilan talqin qila boshladilar. «Allohning «qo’li» ularning qo’llari 
uzradir» (Fath surasi, 10), «Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o’z ichiga sig’dira olur» 
(Baqra surasi, 255) kabi oyatlardagi «qo’li», «kursiysi» so’zlaridan Allohning ham inson kabi 

---

badan va a’zolari bor ekan, u ham inson kabi o’tirish uchun kursiyga muhtoj ekan, deya xulosa 
chiqardilar. 
Ismlari zikr etilgan oqimlarning buzg’unchi g’oyalariga bir qator ahli sunna ulamolari 
raddiyalar berganlar. Natijada, moturidiya va ash’ariya ta’limotlari yuzaga keldi. Mazkur ikki 
yo’nalish ham sunniylik doirasida to’g’ri hisoblanib, ular o’rtasidagi farqliliklar lafziy xarakter 
kasb etadi xolos.
4.Islomning asosiy manbalari. qur’on va xadis.
Qur’oni karim – Alloh tarafidan 23 yilga 
yaqin muddat mobaynida Muhammad payg’ambarga (s.a.v.) Jabroil farishta (a.s.) orqali ba’zan 
oyat-oyat, ba’zan esa to’liq sura tarzida nozil qilingan ilohiy kitobdir. Bu kitob islom dinining 
muqaddas manbasi hisoblanadi. 
Mazkur ilohiy kitobning bir necha nomlari bo’lib, ulardan “Qur’on” (arabcha - o’qish), 
“Furqon” (farqlovchi), “al-Kitob” nomlari mashhur. Qur’on 114 ta sura, 6236 oyatdan iborat. Sura 
Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta, eng ko’pi 286 oyatni o’z ichiga oladi. 
Qur’ondagi suralar o’z mazmuniga yoki nozil bo’lgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga 
qarab emas, balki Muhammad (s.a.v.) belgilab bergan tartib asosida payg’ambar vafotlaridan keyin 
jamlab yozilgan. 
U ilk bor Muhammad alayhis-salomga Hiro g’orida nozil bo’lgan. Yuqorida qayd 
etilganidek, Muhammad (s.a.v.) qirq yoshga to’lganlarida asosiy vaqtlarini Hiro g’orida ibodat 
bilan o’tkazar edilar. Mana shunday ibodat bilan mashg’ul bo’lib turgan paytlarida Jabroil farishta 
kelib “O’qing!” deydi. U kishi “Men o’qishni bilmayman” deydilar. U farishta bellaridan shunday 
siqadi-ki, hatto Rasululloh qiyinalib ketadilar. So’ng qo’yib yuborib yana: “O’qing” deydi. “Men 
o’qishni bilmayman” deydilar. U yana siqadi, yana qiynaladilar. So’ng qo’yib yuborib yana bir 
bor: “O’qing!” deydi. “Men o’qishni bilmayman” deb uchunchi marotaba javob qaytaradilar. U 
yana ushlab siqadi, so’ng qo’yib yuborib Alaq surasining quyidagi besh oyatini o’qiydi: 
“(Ey, 
Muhammad, butun borliqni) yaratgan zot bo’lmish Rabbingiz nomi bilan o’qing! U insonni laxta 
qondan yaratdi. O’qing! Rabbingiz esa karamli zotdir. U insonga qalam bilan (yozishni) 
o’rgatgan zotdir. U insonga bilmagan narsalarini o’rgatdi”
.
Qur’ondan eng birinchi nozil bo’lgan oyat “Alaq” surasining boshidagi besh oyat bo’lsa, eng 
birinchi nozil bo’lgan to’liq sura “Muddassir” surasidir.
Muhammad (s.a.v.) Qur’on oyatlarini Jabroildan qabul qilar, boshqa musulmonlar u 
kishidan eshitib, yodlab olardilar. Yozishni biladigan odamlar, jumladan, Abu Bakr Siddiq, Umar 
ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abi Tolib, Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Ka’b xurmoning 
po’stlog’i, yapaloq tosh, katta suyak, teri va shunga o’xshash narsalarga Qur’onni yozib borganlar. 
Nozil bo’lgan Qur’on oyatlarini yozib boruvchilar