2. Insoniyat tarixidagi yozuv turlari

4- mavzu: O‘zbek paleografiyasi tarixi.
Reja:

1. 
   O‘rta Osiyoga arab paleografiyasining kirib kelishi asosida o‘zbek paleografiyasining vujudga kelishi.
   
2. 
   Yozuv materiallari va yozuv qurollari tarixi.
   
3. 
   Qo'lyozmalarning bezagi va shakli.
   

Maqsad: O‘rta Osiyoga arab paleografiyasining kirib kelishi asosida o‘zbek paleografiyasining vujudga kelishi. Yozuv materiallari tarixi. Yozuv qurollari. Qo'lyozmalarning bezagi va shakli.


1. O‘rta Osiyoga arab paleografiyasining kirib kelishi asosida o‘zbek paleografiyasining vujudga kelishi. Sharq va shu jumladan O‘rta Osiyo xalqlari qo‘lyozmalarining asosiy xususiyati shuki, bu xalqlar islom dini shakllangan davrdan boshlab 14 asr davomida ilmiy va badiiy asarlarini na faqat o‘zlarining ona tillarida, balki arab va fors tillarida ham yaratganlar. Tarixda O‘rta Osiyo bilan Eron o‘rtasida, shuningdek arab mamlakatlari o‘rtasida chegara bo‘lmagan. Shuning uchun arab tilidagi qo‘lyozmalarning bir qismi O‘rta Osiyo hududida yaratilgan bo‘lsa, qolgan qismi arab mamlakatlaridan yoki Erondan olib kelingan bo‘lishi mumkin. Xuddi shunday gapni fors tilida qo‘lyozmalarga nisbatan ham aytish joyiz. Shunday qilib O‘rta Osiyo hududida turkiy tillarda bitilgan qo‘lyozmalar bilan bir qatorda arab va fors tillarida bitilgan qo‘lyozmalar ham mavjuddir. Fikrimizning dalili uchun quyidagi raqamlarni fakt sifatida keltiramiz:
O‘zbekiston FA Sharqshunoslik institutining hazinasida hozir 17 mingdan ziyod qo‘lyozma kitoblar saqlanmoqda. Shularning 10 foizdan oshiqrog‘i ya'ni qariyb 1700 tasi turkiy tilda bitilgan qo‘lyozmalardir. Taxminan 30 foizini fors tilida bitilgan qo‘lyozmalar tashkil etadi. Bu esa 5000 dan ziyod qo‘lyozmadir. Qolgan 1 foizi esa, arab tilida yaratilagn qo‘lyozma kitoblardir. Shuning uchun O‘rta Osiyo xalqlari qo‘lyozmalarining paleografiyasi haqida gap borganda, turkiyzabon qo‘lyozmalar bilan chegaralanib qolmasdan, arab va fors tillarida yaratilgan qo‘lyozmalarni ham e'tiborga olish kerak bo‘ladi.
VII asrning boshlarida islom dinining yuzaga kelishi arablar hayotida yuz bergan ijtimoy-siyosiy va madaniy-ma'naviy o‘zgarishga sabab bo‘ldi. Islom dini o‘zining dastlabki bosqichi payg‘ambaramiz Muhammad (s.a.v.) ning yakka holda olib borgan da'vat va tashviqotlaridan iborat bo‘lgan. Hazrati payg‘ambarimiz (s.a.v.) yangi islom dinini Olloh tomonidan farishta Jabroi (Jibril) orqali nozil etilgan vahiylarni odamlarga og‘zaki yetkazish yo‘li bilan da'vat qilganlar. Bu to‘g‘rida payg‘ambarimiz o‘zlari ham bir necha bor ta'kidlab marhamat qilganlarki, Qur'oni karim Al-lavhu-l-mahfuzga dunyo yaratilmasdan ilgariyoq bitib qo‘yilgan va u yetti qavat osmonning ustida sakdanib kelinmoqda, hamda bu qur'on oyatma-oyat endi yer yuziga hazrati Jabroil orqali nozil etilmoqda. Lekin payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning hayotliklari davrida nozil bo‘lgan bu oyatlar yozib bitik shakliga keltirilmagan edi.
O‘sha davrda Qur'onni deyarli barcha musulmonlar yoddan bilar edilar. Hatto ayrim savodli odamlar uning ayrim suralarini taxtachalarga, terilarga yozib qo‘ygan ham edilar.
Payg‘ambarimiz vafotlaridan keyin u zotga tushgan og‘zaki vahiylarni to‘plash, ularni tartibga solish va uni yozib bir kitob holiga keltirish zarurati tug‘ilgan. Qur'onning mukammal matnini yaratish va uni kitob holiga keltirish vazifasi payg‘ambarimiz hayotlik davrlarida u zotga kotiblik qilgan Zayd ibn Sobit ismli sahobaga yuklatilgan. Bu topshiriqni Zayd birinchi xalifa Abu Bakr Siddiq hukmronligi paytida (632-634 yy) bajargan. Shunday qilib og‘zaki vahiylardangina iborat bo‘lgan Qur'on kitob shaklidagi yozma qur'onga aylangan. Shunday qilib, musulmon Sharqi olamida birinchi qo‘lyozma kitob vujudga kelgan. Bu ish hijriy 12 yilda boshlanib, bir yil davom etgan. Demak arablarning birinchi qo‘lyozma kitobi 13 hijriy-635 mel. yilda vujudga kelgan.
Qo‘lyozmalarning moddiy xarakteristikasi ham u yoki bu xalqning tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Shu jumladan, sharq xalqlari qo‘lyozmalari ham shu xalqlarning tarixidagi juda ko‘p masalalarga oydinlik kiritish mumkin.
Arab yozuvida bosh harf shakli bo‘lmagani sababli qo‘lyozmalarda ham bosh harflar uchramaydi. Abzaslarga bo‘lish an'anasi ham mavjud bo‘lmagan. Qo‘lyozma fanning qaysi sohasiga mansub bo‘lmasin, albatta «basmala» bilan boshlangan va u alohida satrga joylashtirilgan. Shundan so‘ng Ollohga hamdu-sanolar, so‘ng payg‘ambarga salom va salovotlar yozilgan. Shundan keyin asarni yozishdan ko‘zlangan maqsad, asar nomi, ayrim kitoblarda uning necha bob va qismdan iborat ekanligi tushuntirilgan. Asar nomi ko‘pincha birinchi varaqning birinchi betiga yirik harflar bilan yozilgan. Ba'zan u keyingi betga asosiy matnning boshlanish qismiga ham yozilgan. Muallifning ismi esa, ko‘pchilik hollarda umuman yozilmagan.
Arab yozuvida tinish belgilar juda kam qo‘llanilgan. Bunday belgilar sifatida yulduzcha shakli, yurak shakli yoki uchburchak shakli ishlatilgan.
Arab qo‘lyozmalaridagi asosiy bezak yozuvning o‘zi edi. Shuning uchun qo‘lyozma yaratishda xusnixatga juda katta e'tibor berilgan. Kotiblar, xattotlar oldiga qo‘lyozma yozishda yozish san'atiga katta talablar qo‘yilgan. Xattot qo‘lyozmani qaysi yozuv turida harflarni qanday razmerda boshlagan bo‘lsa, qo‘lyozmaning oxirigacha o‘shanday davom ettirish va uni boshqa yozuv turiga almashtirilmasligi kerak bo‘lgan.