2-ma’ruza. Transformatorlarning tuzilishi. Magnit õzaklari va chulğamlarining tuzilishi

 
2.7-rasm. Ikki va kõp qatlamli silindrik chulğamlar. 
 
2.8-rasm. Disksimon va vintsimon chulğamlar. 
Katta transformatorlarda uzluksiz disksimon ğaltaklar qõllaniladi. Vintsimon ğaltaklar 
chulğamlar soni kam va toki yuqori bõlganda qõllaniladi, ya’ni PK chulğamlarida. 
Katta quvvatli transformatorlarda parallel simlarning soni bir necha õnlargacha yetishi 
mumkin. Shu sababli bunday transformatorlarning PK chulğami uchun bir necha tõğriburchak 
kesimli simlardan parallel bajarilgan kõp yõlli vintsimon chulğamlar qõllaniladi. Vintsimon
chulğamda (2.8-rasm,b)  parallel simlar kontsentrik ravishda chulğam õqidan har xil uzoqlikda 
joylashganligi tufayli õzakka yaqinroq joylashgan simlarga nisbatan undan uzoqda
joylashganlari uzunroq bõladi. Bu farq shu simlar aktiv va induktiv qarshiliklarining
tengsizligini vujudga keltiradi va ularda toklar bir tekis taqsimlanmaydi.
Vintsimon chulğamlarda parallel simlardagi tokning bir tekis taqsimlanishi uchun bir 
õramni hosil qiluvchi simlarni ma’lum sxemada õrin almashtirib (transpozitsiya qilib) joylash
talab qilinadi. Bunda har bitta sim bitta õram chegarasida mumkin bõlgan hamma
holatlarni navbatma-navbat egallashi lozim bõladi.
Quvvati S
N
≤ 630 kVA va kuchlanishi U
N
≤ 35 kV gacha bõlgan transformatorlarda PK
chulğam uchun dumaloq kesimli simdan yasalgan kõp qatlamli silindrik chulğamlar 
qõllaniladi (2.7-rasm). Uzluksiz ğaltakli chulğamda bitta ğaltakdan ikkinchisiga simni uzmasdan 
õtiladi. Bunday chulğamning afzalliklariga tayanch yuzasining kattaligi sababli qisqa 
tutashuvda vujudga keladigan bõylama kuchlarga nisbatan katta chidamlilik va sovitish
yuzasining kattaligi kiradi. Shu afzalliklari tufayli uzluksiz chulğam keng kõlamda 
qõllaniladi.

---

Transformator chulğamlarining uchlari bak qopqoğida õrnatilgan maxsus chinni 
izolyatorlar ichidan õtgan kesim yuzasi nisbatan katta bõlgan õtkazgichlarga ulanib tashqariga 
chiqariladi.
Moy bilan sovitiladigan («moyli») va havo bilan tabiiy ravishda sovutiladigan («quruq») 
transformatorlarning chulğamlari “A” (105
0
S) qizishga chidamlilik klassidagi kabel qoğozi 
tasmasi bilan izolyatsiyalangan PB markali mis va APB markali alyuminiy õrov simlaridan 
hamda mis va alyuminiy tasmasidan yoki õlchami chulğam balandligiga teng bõlgan folgadan 
tayyorlanadi. Quruq transformatorlarda «V» va «F» klasslariga kiruvchi izolyatsiyali õrov 
simlarini ham keng qõllaydilar.
PB, PBU, PBD, PEL, PSD kabi markali mis va APB, APBU, APBD va boshqa 
markalardagi alyumin simlardan foydalaniladi.
Chulğamlarning yõl qõyiladigan (me’yoriy) xarorati transformator moyining xarorati 
(105
0
S) bilan, ya’ni «A» klassidagi izolyatsiya bilan belgilanganligi sababli, bundan katta 
xaroratga mõljallab tayyorlangan izolyatsion material moyli transformatorlarda qõllanilmaydi.
Zamonaviy transformatorsozlikda kuchlanish klasslari 110-1200 kV bõlgan sõnggi 
yillarda ishlab chiqilgan transformatorlarda YK chulğam uchun tõqima chulğamlar keng
qõllanila boshlandi. Tõqima chulğamda qõshni õramlar orasidagi kuchlanishlar farqi
uzluksiz chulğamnikiga nisbatan n/2 marta katta. Bunda qõshni ğaltaklar orasidagi
kuchlanish pasayadi, bu holda ekranlovchi õramlar va ayrim ğaltaklarni qõshimcha izolyatsiya 
qilish talab qilinmaydi.
Nazorat savollari. 
1. Magnit õtkazgichning tuzilishi va ahamiyati nimadan iborat?
2. Magnit õtkazgichi umumiy bõlgan uch fazali transformatorning magnit tizimi 
qanday hosil qilingan?
3. Chulğamlarning qanday turlari mavjud?
4. Nima uchun vintsimon chulğamning simlari transpozitsiya qilinadi?