2-variant 1-topshiriq

Kompyuterlashtirilgan ta’limning psixologik jihatlari


Ta’lim jarayoni avvalo o‘quvchilar diqqatini rivojlantirishni talab etadi, Darslarda ko‘rgazmali qurollardan, axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ta’lim oluvchining diqqatini rivojlantiradigan omillardan hisoblanadi. Ta’lim jarayonida
ta’lim beruvchining vazifasi darsda o‘quvchilarning faolligini yuzaga keltirishgina emas, balki o‘quvchilarning darsda o‘tiladigan materialni idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir.
Dars jarayonida o‘quvchilarning diqqati o'zgarib turadi. 0 ‘qitish
jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish, o‘quvchilar diqqatini materialning asosiy jihatlariga hamda o'zlashtirilgan materialni takrorlashga jalb etish kerak.
Ta’limni avtomatlashtirish pedagogik muammosi o‘qituvchilarning faoliyati takrorlanadigan tarkibiy qismlardan iboratligini
anglab ularni yordamchi xodimga yoki texnik qurilmaga ham
topshirilsa bo‘lishini anglaganlaridan so‘ng vujudga keldi.
Ta’lim jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi tomonidan beriladigan ko‘rsatmalarga ham bog‘liq. 0 ‘qituvchining
roli shundan iboratki, u o‘quvchilarda tegishli ustanovkani hosil
qilishi, nimani vaqtincha, nimani umrbod esda olib qolish kerakligini, nimani esda olib qolmasdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini, nimani so‘zma-so‘z esda olib qolish kerakligini,nimaning ma’nosini o‘z so‘zlari bilan aytib berish uchun esda
olib qolish zarurligini tushuntirib o‘tishi lozim. Kuzatishlar shuni
ko‘rsatadiki, o‘qituvchi tomonidan bunday ko‘rsatmalar berilmaganda, o‘quvchilarda ko‘pincha bilish va o‘rganishga nisbatan noto‘g‘ri tasavvurlar vujudga keladi.
0 ‘qitishning emotsionalligi ta’limning muvaffaqiyatliligini
ta’minlovchi omillardan biridir. Ta’lim berish jarayoni emotsional jarayon. Agar o‘quvchilarga berilayotgan axborot ularda hech
qanday his-tuyg‘u uyg‘otmasa, bunday ma’lumotni o‘quvchiIar
yaxshilab esda olib qolmaydilar. 0 ‘quvchilarning ijobiy psixik holatlari, ya’ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham bilib borishi kerak, albatta. Ulardagi quvonchli, optimistik kayfiyat o‘quv faoliyatini juda samarali qiladi. 0 ‘quvchilar emotsional ruhdagi materialni yaxshiroq o'zlashtirib oladilar.
0 ‘tkazilgan tajribalar hech qanday his~tuyg‘u uyg‘otmaydigan materialga qaraganda, emotsional ruhdagi materialni 0‘quvchilar yaxshiroq eslab qolishlarini ko‘rsatadi. 0 ‘qituvchi o‘quv jarayonining emotsional tomoni haqida ham qayg‘urishi kerak. Bu
muammo juda muhim ahamiyatga ega. Chunki, birinchidan,
ta’limning mazmuni nihoyatda murakkablashib, hajmi esa g‘oyat
kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga erishish uchun o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini kuchaytirish lozim.
Ijobiy tuyg‘ular o‘quv mehnatining samaradorligiga kuchli ta’sir etadi. Hafsala bilan bajarilgan faoliyat yuzasidan beg‘araz munozara paydo boladi, bahslashiladi, befarq qaralgan yoki salbiy munosabatda bo'lingan ishga esa, hech qanday hafsala bolmaydi. Jamiyatimizdagi mehnat — haqiqiy ijod, quvonch manbayi.
0 ‘qituvchi o‘quvchilarida o‘quv mehnatiga ijobiy munosabatni
uyg‘otib, mehnatning haqiqiy ijodga, quvonch manbayiga aylanishiga ko‘maklashishi kerak.Qadimda greklar juda ajoyib iborani qollaganlar: «Talaba —
toldirilib turilishi kerak bolgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim bolgan mash’aldir». Bu fikrning tagida chuqur ma’no bor. Ta’lim jarayonining bugungi kundagi asosiy talablaridan birierkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish bolib, yuqorida aytib o‘tilgan metodlardan foydalanish uchqunlardan katta mash’allar paydo bo‘lishini ta’minlab beradi.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilishga qiziqishlari g‘oyat
katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, qiziqish o‘quvchilarning emotsional bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo‘nalishidir.
Ma’lumki, psixologiyada o‘quvchilarning ta’lim jarayonidagi
qiziqishining ikki turi aniqlanadi. Birinchisi, bevosita, ikkinchisi
bilvosita qiziqish. Har bir o‘qituvchi o‘z o'quvchilarida o‘z faniga nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar orqali o‘quvchilarda ta’limga faol munosabat namoyon bo‘ladi. Psixologiyada qiziqish — bu shaxsning o‘zi uchun
qimmatli yoki yoqimli bolgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar shaxsning muhim va individual xususiyatlaridan biri bolib hisoblanadi. Qiziqishlar o‘quvchilar hayotida katta rol o‘ynaydi. Ular o‘quv faoliyatini faollashtiruvchi
asosiy turtkilar — motivlardir. Qiziqishlar maktab o‘quvchisiga fan asoslarini yaxshiroq o‘zlashtirib olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o‘sishiga, bilim doirasining kengayishiga imkon beradi.
0 ‘qituvchilarning vazifasi o‘quvchini qiziqtirib qolgan ishning
o‘zi bilan shug‘ullanishga imkon yaratishgina emas, balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta’sirchan qilish, shuningdek, qiziqishlarining markaziga aylanib qolgan faoliyat
bilan shug‘ullanish istagini, maylini shakllantirishdir.0 ‘quvchilarning muayyan maqsadni ko‘zlab ish tutishida, qiyinchiliklarni yenga olishida, ishdan chalg‘itadigan narsalar bilan shug‘ullanishdan o‘zini tiya olishida, unda o‘qishga ishtiyoq tarkib toptirishda namoyon boladigan iroda, ta’lim jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi.
Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, iroda bu shaxsning
o‘z oldiga qo‘ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish
uchun intilishi, maqsad yolida ma’lum bir qarorga kelish tezligi va uni o‘z vaqtida ijro etishi bilan belgilanadigan sifatidir.Ta’lim jarayonidagi o‘quv materialiga bo‘lgan diqqatning barqaror bolishida irodaviy zo‘r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ta’lim jarayonidagi iroda o‘quvchining maktab va uyda
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarga tayyor turishida namoyon boladi. 0 ‘quv materialini o‘rganish, eslab qolish o‘quvchining irodaviy zo‘r berishiga bogliq. Iroda o‘quvchilarning fikrlash faoliyatlarida — masalani yechishga, qo‘yilgan savolga javob topishga
va hokazolarga intilishida namoyon boladi. Ular o‘quvchilarda
ko‘nikma va malakalarni hosil qilishda ham tarkib topadi.
Psixologlar olib borgan tadqiqotlarda o‘quvchilar tomonidan
berilgan materialning o‘zlashtirilishi ko‘p jihatdan irodaning
tarbiyalanishiga bogliqligi ta’kidlanadi. Irodaviy faollik ta’limning zarur shartidir. 0 ‘quv muassasasidagi ta’lim jarayonining o‘zi o‘quvchilardagi irodani o‘stirish omillaridan biridir. Bunda o‘quvchilarning kun tartibi, o‘qish va oqilona dam olishni bir-biri bilan to‘g‘ri almashtirib turish katta rol o‘ynaydi.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilish jarayonlarini shakllantirishga alohida e’tibor berish lozim. Zero, bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat bolib, unda jonli mushohadadan mavhum tafakkurga, mavhum tafakkurdan esa amaliyotga o‘tiladi, ana shundan so‘ng obyektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin,
ta’lim jarayonida o‘quv materalini idrok qilishning ahamiyati katta. Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi organlariga ta’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bolishidir. Idrok etish jarayoni ta’limning turli shakllarida, ya’ni o‘qituvchining og‘zaki hikoya qilishida, suhbat olkazishda, ma’ruza o‘qishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko‘rgazmali qurollar ko‘rsatish, ekskursiyalar o‘tkazish, o‘quvchining o‘ziga darsliklar hamda boshqa qollanmalarni o'qitish jarayonida rivojlanadi. Shuni
alohida ta’kidlash lozimki, idrokni tarkib toptirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda muhimdir. Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham yosh xususiyatlarda turli farqlar mavjud boladi.Ta’lim jarayonining natijasi o‘zlashtirish, ichki va tashqi faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda o‘zgartirishdir. Ta’lim bir odamning boshqasiga bilim va ko‘nikmalar berishidir. Bilim, ko'nikma
va malakalar ta’lim jarayonining natijasidir. Bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni muammosi P.Ya.Galperin va N. F. Talizina kabi psixolog olimlar tomonidan o‘rganilgan. Ular aqliy xatti-harakatlami bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar.
Mualliflar aqliy xatti-harakatlarni moddiy holda tashqi nutq yordamida hamda aqliy shaklda, fikrda namoyon bo‘lishini izohlab berdilar. Aqliy xatti-harakatlarning birinchi bosqichi rasm, sxema, diagramma va shartli belgilar tarzida o‘z ifodasini topadi. Aqliy xatti-harakatlarning ikkinchi bosqichi ko‘rgazmalardan olgan tasavvurlari to‘g‘risida o‘quvchilarning ovoz chiqarib, fikr yuritishidan
iboratdir. Uchinchi bosqich esa, subyekt ongida tasawur, tushuncha, qonuniyat, xossa, xususiyat, operatsiya, usul tariqasida namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, o‘quvchilarga taklif etiladigan axborotlar aql bovar qilmaydigan darajada tezlik bilan ko‘payib bormoqda. Shuningdek, ularning juda tez eskirib qolib, yangilashni taqozo etishi ham o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘lmoqda. To‘rtinchi bosqichda bajarilgan xatti-harakatlar ichki rejada ovoz chiqarilmay bajariladi. Beshinchi bosqichda esa faoliyatni fikran bajarishga o‘tiladi. Bundan ravshan ko‘rinib turibdiki, materialni asosan yodlab olish va
xotirada saqlab qolishga asoslanadigan ta’lim hozirgi talablarga qisman javob bermoqda. 0 ‘quvchilarning hamisha yangilanib turadigan axborotlarni mustaqil ravishda o‘zlashtirib borishi va o‘qishni bitirib ketganidan keyin, kishiga jadal sur’atlar bilan o‘sib borayotgan fan-texnika taraqqiyotidan orqada qolib ketmaslik imkoniyatini beradigan qobiliyatlar taraqqiyotini beruvchi tafakkur sifatlarini tarkib toptirish muammosi birinchi o‘ringa chiqib bormoqda.Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, turli individual tipologik xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘quvchilar uchun ta’limning yagona qulay, optimal sharoitlarini yaratish mumkin emas. Ammo
O‘zlashtirishning samaradorligini oshirishda muammoli ta’lim,
noan’anaviy ta’lim usullarini qo‘llash muhim ahamiyatga egadir.Bilim oluvchilarning faoliyatiga ko‘ra ta’limning quyidagi metodlari ajratiladi:


Tushuntiruv-ko‘rsatmalilik metodi — bu metod reproduktiv metod bo‘lib, unda faoliyat o‘qituvchi tomonidan olib boriladi, o‘quvchilar ta’lim jarayonida bilim oladilar, tanishadilar.
Bu metod juda keng tarqalgan metodlardan biri bo‘lib, uning takomillashtirilgan usullari mavjud, bu — dasturlashtirilgan ta’limdirReproduktiv metodda o‘quvchi faoliyat ko‘rsatib, unda o‘quvchiga berilayotgan bilimni qayta xotirada tiklab, olingan bilimni
nusxa sifatida qabul qiladi.


Muammoli ta’lim metodi - o‘qituvchi tomonidan tashkil etilib, u produktiv xarakterga egadir. Ushbu metod orqali o‘quvchi bilim va malakalarini shakllantiradi. Ushbu metodni takomillashtirish yollaridan biri, ishchan o‘yinlarni tashkil etishdan iboratdir


Qisman izlanish metodi - o‘qituvchi nazorati ostida tashkil etiladigan metod bo'lib, u produktiv xarakterga ega, bunda o‘quvchi ijod qiladi.


Tadqiqot metodi - o‘qituvchi yordamisiz tashkil etiladigan ta’lim metodi bo‘lib, u o‘quvchining mustaqil izlanishi, fikrlashi va bilimlar transformatsiyasini talab etadi. Ta’lim jarayoni tashkil etishning o'ziga xos metodlaridan biri ishchan o‘yinlardir. Ishchan o‘yinlar munosabatlar tizimini modellashtirish, faoliyat xarakteristikasini tashkil etishga yordam beradi.


«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalami kiritish ta’kidlanadi. Pedagogik texnologiya - bu ta’lim jarayoniga tizimli yondashuv bo‘lib, unda ta’lim jarayonini tashkil etishda texnika va inson imkoniyatlari
hisobga olinadi va ularning o‘zaro munosabati ta’limning optimal shakllari yaratilishiga zamin bo‘ladi.Pedagogik texnologiyalami quyidagi tarkibiy qismlarga bo‘lish mumkin:

— ta’lim-tarbiya ishtirokchilari shaxsiga qo£yiladigan ijtimoiy talablar;

— hamkorlik faoliyati a’zolarining kasbiy tayyorgarligi;

— ta’lim jarayonining maqsadi, mazmuni, mohiyati, amalga oshirish vositalari;

— ta’lim jarayonini differensiatsiyalashtirish;

— ijodiylik.

Ta’lim texnologiyasi insoniylik tamoyillariga tayanadi. Psixologiyada bu yo‘nalishning o‘ziga xosligi talabaning individualligiga alohida e’tibor berish orqali namoyon bo‘ladi. Ta’lim texnologiyalarini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondashuvlarga e’tibor berish kerak:

— ta’limning shaxsga yo£naltirilganligi. 0 ‘z mohiyatiga ko‘ra bu yo‘nalish ta’lim jarayonidagi barcha ishtirokchilarning to‘laqonli rivojlanishini ko‘zda tutadi. Bu esa Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilgan holda o‘quvchining intellektual rivojlanishi darajasiga yo'naltirilib qolmay, uningruhiy-kasbiy va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishni ham anglatadi;

— tizimli yondashuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‘zida mujassam qilishi zarur, jarayonning mantiqiyligi, undagi qismlarning o‘zaro aloqadorligi, yaxlitligi;

— amaliy yondashuv. Shaxsda ish yuritish xususiyatlarini shakllantirishga ta’lim jarayonini yo‘naltirish, o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va intensivlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha layoqati va imkoniyatlarini, sinchkovligi va tashabbuskorligini ishga solishni shart qilib qo'yadi;

— dialogik yondashuv. Ta’lim jarayonidagi ishtirokchi subyektlarning psixologik birligi va o‘zaro hamkorligini yaratish zaruratini belgilaydi. Natijada esa, shaxsning ijodiy faolligi va taqdimot eta olishi kuchayadi;

— hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratiya, tenglik, subyektlar munosabatida o‘qituvchi va o‘quvchining tengligi, maqsadini va faoliyat mazmunini birgalikda aniqlashni ko‘zda tutadi;

— muammoli yondashuv. Ta’lim jarayonini muammoli holatlar orqali namoyish qilish asosida o‘quvchi bilan birgalikdagi hamkorlikni faollashtirish usullaridan biridir. Bu jarayonda ilmiy bilishning obyektiv ziddiyatlarini aniqlash va ularni hal qilishning dialektik tafakkurni rivojlantirish va ularni amaliy faoliyatda ijodiy ravishda qo‘llash ta’minlanadi. Ta’lim texnologiyalarini qo‘llashda:

— axborot berishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish, ya’ni o‘quv jarayoniga kompyuter va axborot texnologiyalarini jalb qilish;

— o‘qitish usullari va texnikasi: muloqot, keys stadi, muammoli usul, o‘rgatuvchi o‘yinlar, «aqliy hujum», insert, «Birgalikda o'rganamiz», pinbord, ma’ruza (kirish ma’ruzasi, vizual ma’ruza, tematik, ma’ruza-konferensiya, aniq holatlarni yechish,

avvaldan rejalashtirilgan xatoli, sharhlovchi, yakuniy)lardan foydalanish;
- o‘qitishni tashkil qilish shakllari: frontal, kollektiv, guruhiy, dialog, polilog va o‘zaro hamkorlikka asoslanish;
- o‘qitish vositalari: odatdagi o‘qitish vositalari (darslik, ma’ruza matni, tayanch konspekti, kodoskop)dan tashqari grafik organayzerlar, kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanish;


- o‘zaro aloqa vositalari: nazorat natijalarining tahlili asosida o‘qitishning diagnostik (tashxis) usullarini qo‘llash;


- o‘quv mashg'ulotini texnologik karta ko'rinishida rejalashtirish o‘quv mashg‘ulotining bosqichlarini belgilab, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘quvchi va o‘qituvchining hamkorlikdagi faoliyatini talabalarning auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarini aniqlab beradi. Shunga ko‘ra boshqarishning samarali usuli va vositalaridan foydalanish;


- monitoring va baholash. 0 ‘quv mashg‘uloti va butun kurs davomida o‘qitish natijalarini kuzatib borish, o‘quvchi faoliyatini har bir mashg‘ulot va yil davomida reyting asosida baholash muhim sanaladi.