3 -berzah Aleminde Ruhların Birbirleriyle Münâsebetleri

3- Kabir Ziyaretinde Kadınların Dunumu:

Kabir ziyaretine izin veren hadisle, erkeklerin zi­yaretine izin verildiğinde ve kabir ziyaretlerinin erkeklere müstehap olduğunda müttefik olan âlimler, bu izne kadınların da dahil olup olmadıkları hususunda ihtilaf etmişlerdir. Çünkü Peygamber Efendimiz (s) den kabir ziy­aretine izin veren, faydasını belirtip teşvik eden sahih ha­disler yanında, yine sağlam raviler yoluyla Ebu Hureyre ve İbn Abbas'dan Rasulullah (s) ın, kabirlerin aşın kadın ziyaretçilerini lanetlediği rivayet edilmiştir. ⁶⁵⁷

Hanbelî ve Şafi'îler, gerek kabir ziyaretine izin veren hadiste, Arapça'da erkekler için kullanılan kelimelerin kullanılmış olması ve gerekse kabirlerin aşırı kadın ziyaretçilerinin Hz. Peygamber (s) tarafından lanetlendiğini bildiren bu habere ve kadınların bazı mahzurlardan Ötürü cenaze taşımaları ve cenazeyle birlikte gitmelerinin mekruh olduğunu bildiren haberlere binâen, aynı mah­zurların kabir ziyaretlerinde de söz konusu olduğunu belirterek, kadınların kabir ziyaretine gitmeleri mekruhtur demişlerdir. Bu kerahet hükmü genç, ihtiyar her kadına şâmildir. Aynı âlimler, eğer kadınların kabir ziyaretine git­melerinde fitne çıkacağı, yahut şer'an haram olan bir fiilin işleneceği biliniyorsa, bu taktirde kadınların kabir ziyareti haramdır, demişlerdir. ⁶⁵⁸ Bazı âlimler de, kabirlerin aşırı ziyaretçilerinin lanetlendiğini bildiren habere binâen ka­bir ziyaretinin kadınlara -fitne korkusu olsun, olmasın-mutlak olarak haram olduğuna kail olmuşlardır. ⁶⁵⁹

Hanefi'ler, Malikîler ve âlimlerin çoğunluğuna göre ise, kabir ziyaretine izin veren hadis, tağlib yoluyla (fazla olan cinsin zikredilmesiyle, azı da o hükümde aynı kabul ederek) kadınlara da şâmildir ve erkeklere olduğu gibi, kadınlara da ziyaret ruhsatı vardır. ⁶⁶⁰ Onlara da kabirleri ziyaret etmek menduptur. ⁶⁶¹ Çünkü kabir ziyareti, kabir­lerden ibret almak, âhireti hatırlamak ve ölüye dua etmek gibi faydalarından ötürü mendup kılınmıştır. Bütün bun­lar, erkek ve kadınlar için müşterek olan şeylerdir. Erkek­ler, kabirlerden ibret almaya kadınlardan daha çok muh­taçtır, denilebilir mi? Elbette hayır. Öyleyse, şeriate uygun olmak ve fitne korkusundan, günah ve yasak olan fiillerin işlenmesinden uzak olarak yapılması şartıyla, kadınların kabirleri ziyaret etmelerinde hiçbir mahzur olmasa gerekir.

Kaldı ki bu gibi mahzurların sözkonusu olması halinde, yani kabirlere hüzünleri artırmak, orada feryad-ü figân ederek ölüye eziyyet etmek, belli günlerde kabir başında toplanıp ziyafet vermek... gibi şer'î edebe muhalif olan fiil­lerin meydana gelmesi halinde, kadınların ziyaretlerini caiz gören Hanefî ve Mâlikîler bile, böyle bir ziyaretin caiz değil, haram olduğunu belirtmişlerdir. ⁶⁶²

Hz. Aişe validemiz: Rasulullah (s) kabir ziyare­tine ruhsat (izin) verdi." ⁶⁶³ buyurmuştur. Aynı zamanda ashabın ileri gelen fıkıh alimlerinden birisi olan Hz. Aişe validemiz, bu sözünde kadınları ayırmayıp ruhsatı umu­ma teşmil etmiştir. Bundan, bu izne kadınların da dahil olduğu anlaşılır. Aksi halde bu hükmün, sırf erkeklere mahsus olduğu belirtilirdi. Hz. Aişe validemizin bizzat kardeşi Abdurrahman'ın kabrini ziyaret edişir ve Hz. Peygamber (s) ile Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'in kabirlerini ziy­aret edişi de, kabir ziyaretine kadınların izinli olduğuna delildir.

Öte yandan -daha önce zikrettiğimiz- Hz. Peygamber (s) in, kabir başında ölen çocuğuna ağlayan bir kadına rastlayıp da ona sabır tavsiye edişi, daha sonra kadının, kendisine sabır tavsiye edenin Hz. Peygamber (s) olduğunu öğrenince, gelip özür dilemesi esnasında, ona tekrar musibete karşı sabretmesini tavsiye etmesi de kabir ziyaretinin kadınlara yasak olmadığına delâlet eder. Çünkü Hz. Peygamber (s), kadının, çocuğunun kabrini ziyaret edişini yardırgamamış kabrin yanında ağlamasını yadırgamış! ⁶⁶⁴. Şayet ziyarete varması da yasak olsaydı onu da hatırlatırdı şüphesiz. Kaldı ki, bazı âlimlere göre kabir ziyaretine izin veren hadis, kabirleri ziyaret eden kadınları Rasulullah (s) in lanetlemesinden daha son­radır ve onu neshetmiştir. ⁶⁶⁵ Böyle olmasa bile, lanet­leme, mübalağa sigasıyla "zevvarât" diye ifade edildiğine göre, bundan, kendi işlerini ihmal edecek kadar aşırı olmayan ve aşırı hareketlerden uzak olan ziyaretlere izin ve­rilmiş olduğu anlaşılır. ⁶⁶⁶

Bazı âlimler, kadınların genellikle sabrı az, sızlanmaları çok olması ve bilhassa genç olanların toplum içine çıkmalarından doğabilecek mahzurlar dolayısıyla şöyle demişlerdir:

"Ziyaret, erkeklere mendup, genç kadınlara haram, ihtiyar kadınlara caizdir." ⁶⁶⁷ Doğrusu, genç ihtiyar bütün kadınlara müstehap oluşudur. Ama adap ve erkânı üzere ziyaret etmek, yasak olan fiilleri yapmamak ve ne yaptıklarının farkında olmaları şartıyla. Aksi halde:

"Def-i mefâsid, celb-i menâfi"den evlâdir." ⁶⁶⁸ kâidesince, se­bep olacakları zarardan ötürü ziyaretten elde edecekleri faydanın terki gerekir ve kendilerine ziyaret yasaklanır.

Dinimizde meşru olan ziyaretin, ziyaretçilere öğretilmesi ve dinin emrettiği, Hz. Peygamber ve ashabı­nın yaptığı şekilde ziyaret etmelerini sağlamak şarttır. Aksi halde meşru bir işe, bir çok meşru olmayan hareket karıştınlacak, bir mendup fiil yapılırken, bir çok mekruh ve haram işlenecekse, bunun fayda yerine zarar getireceği apaçıktır.

Günümüzde kadınların kabir ziyaretlerini de böyle değerlendirmeli ve ona göre hükmetmeliyiz. Bir yapılana, bir de -az sonra izah etmeye çalışacağımız- ziyeret adabına ve -ileride belirteceğimiz- yanlış hareketlere baka­lım. Vereceğimiz hüküm ne olur bilmem ama, imam Kastalâni (v. 923/1517} kendi zamanı için şöyle diyor:

"Fesat çıkarmada ısrarlı oldukları için, kabir ziyareti, şimdiki kadınlara tamamen yasak edilse isabetli olur." ⁶⁶⁹

4- Kabir Ziyaretinin Adabı:

Kabir ziyaretinin adabı derken akla gelen ziyaretin nasıl yapılacağıdır. Yani ziyaretçi, ziyaret etmek üzere bir kabre yahut kabristana vardığı zaman nasıl davrana­caktır? Nelere dikkat edecektir? Neleri yapacak ve hangi hareketleri yapmaktan sakınacaktır?

Buna göre kabir ziyaretinin âdabını, ziyaretçinin yapması gereken işler ve yapmaması gereken, yapması ya­sak olan işler diye iki kısımda ele alabiliriz:

a) Ziyaretçinin yapması gereken şeyler: Bir kabre rastlayan, yahut ziyaret için mezarlığa varan kimsenin ilk yapacağı iş, şüphesiz oradaki ölülere selâm vermektir. Çünkü onlar, bize göre, dünya kanun ve ölçüleriyle değerlendirdiğimizde ölüdürler. Gerçekte ise, daha önceki bölümlerde de izah edildiği üzere, berzah hayatını yaşa­maktadırlar. Bu itibarla gelen ziyaretçilerden haberdar olup, verdiği selâmı alır, yapacağı duadan istifade ederler. Peygamber Efendimiz (s) in, kabre varınca yapılacak dua ve verilecek selâmı öğrettikleri hadislerinde onların gelen ziyaretçiden haberdar olduklarına apaçık deliller vardır.

Peygamber (s) in, kabristandaki ölülere selâm verişi ve mü'minlere de kabirdekilere selâin vermeyi emredişi, onların selâmı duyduklarına ve aldıklarına delil olarak yeter. Aksi halde ölüler, kendilerine verilen selâmı duyup almaz­lar demek, onları cansız taşlarla aynı tutmaktır. Öyleyse niçin taşlara selâm vermek emredilmemiş de ölülere selâm vermek emredilmiştir? Demek ki ikisi arasında fark var. Ve ölüler, kendilerine verilen salamdan, gelen ziyaretçiden haberdardırlar. ⁶⁷⁰

Süleyman b. Büreyde'nin babasından rivayet ettiği bir haberde Rasulullah (s) in, ashabına, kabristana vardıklarında şöyle demelerini öğrettiği bildirilmektedir:

" Selâm size ey gerçek dünyanın mü’min ve müslüman sakinleri. İnşaallah biz de yakında size katılacağız. Allah'dan size ve bize afiyetler vermesini dilerim." ⁶⁷¹ Nesâî de aynı raviden bu hadis-i şerifi:

“Siz önümüzden gidenler, biz de ar­kanızdan gelecek olanlarız." lafzıyla birlikte nakletmek­tedir, ⁶⁷² Rasulullah (s) in, bu hadisinde ölülere afiyet dileyişi de onların hayat ve idrakleri olduğunu gösterir. Çünkü afiyet, "tam sihhat" anlamında olup, ⁶⁷³ burada on­ların azaptan kurtulup nimet ve rahatlık içinde olmaları demektir ki, nimet ve rahat ancak idrak sahibi olanlar için söz konusudur.

Hz. Aişe validemizden gelen bir haberde bu şekilde selâm verip dua etmenin Cenab-ı Hakk tarafından emredildiği açıkça ifade edilmektedir. Hz. Aişe (r):

"Rasulullah (s) in, kendisiyle kaldığı bir gece, kalkıp sessizce Baki' Mezarlığı'na doğru gittiğini, kendisinin de onu takip ettiğini söylüyor. Geriye dönünce nereye gittiğini soruyor ve Hz. Peygamber (s), Cebrail'in gelip: "Rabbin Baki' Mezarlığı'na gitmeni ve oradakiler için istiğfar etmeni sana emrediyor." dediğini; kendisinin: "Nasıl diyeyim?" sorusuna karşılık da yukarıdaki duayı öğrettiğini söylediğini haber veriyor. ⁶⁷⁴

Hz. Aişe (r), daha sonraki gecelerde de, Rasulullah'ın kendi yanında kaldığı zaman, gecenin sonunda Medine-i Münevvere'deki Baki' Mezarlığı'na çıkıp şöyle dediğini haber veriyor:

"Selâm size ey mü'min kavimler yurdunun sakinleri! Yarın vaki olacak diye va'doluna geldiğiniz şey sizlere gelmiştir. Sizler, ölüm ile yenid­en dirilme arasındaki müddette bekliyorsunuz. Biz de inşaallah size kavuşacağız. Ey Allah'ım! Baki'ul-Garkad ahalisine mağfiret eyle."⁶⁷⁵

İbn Abbas (r) da, Rasulullah (s) in Medine mezar­lığına uğrayıp yüzünü mezarlara dönerek şöyle dediğini haber vermektedir:

“Allah'ın selâmı üzerinize olsun ey kabristan ahalisi. Allah sizi de, bizi de affettsin. Siz önden gidenlersiniz, biz de ardınızdan geleceğiz (sizi takip edeceğiz)" ⁶⁷⁶

Bütün bu hadisler, kabristana varan kimsenin ilk olarak oradakilere selâm verip dua etmesi gerektiğini gösteriyor. Nitekim Rasulullah (s) ve ashabı öyle yaparlardı. Ve İbn Abbas'dan rivayet edilen haberden de anlaşılacağı üzere, gerek selâm verirken ve gerekse ölülere dua ederken, yüzlerini mezara doğru çevirirlerdi. Hatta bu es­nada dua ve selâmı müteakip kabirleri çiğnemeksizin ve üzerlerine oturmaksızın, bir miktar ziyaret edilen mezarın yanında oturmak da tavsiye edilmiştir. Çünkü böylece ka­birdeki mü'min, gelen mü'min kardeşiyle, yalnızlığını gi­dermek isteyecek ve sevinecektir. ⁶⁷⁷

Peygamber Efendimiz (s) in saadet asrında kabirler, bu şekilde ziyaret edilir, ölüye selâm verilip yine ölü ve diriler için dua edilirdi. Ziyaretçilerin gayesi, ölülerin affına vesile olmak ve onlardan ibret almaktı. O devirde herhan­gi bir kabrin yanına, bilhassa kendisi için dua etmek üzere, kimse varmazdı herhalde. Çünkü kâinatın efendisi, âlemlere rahmet için gönderilmiş olan Muhammed Musta­fa (s) aralarındaydı ve böyle bir şeye ihtiyacı olan ona varıp kendisi için, kendi müşkilinin halli için dua etmesi­ni istiyor, o da gerekeni yapıyordu.

Onun Cennetteki makamına göç etmesinden sonra müslümanların, böyle duasına müracaat edecekleri ve duasının mutlaka kabul olacağına inandıkları tek merci kalmadığı için, bazı mü'minler, Hz. Peygamber'in kabrine vararak orada onun şefaatini ve dualarının kabulüne ve­sile olmasını istemeye başlarlar. Onun kabrine varamayan, ondan uzakta yaşayanlar da, gayet samimi duygular­la, yine dualarının kabulü için Rasulullah (s) in yolundan ve izinden gitmekle ün salmış olan, Allah'ın veli kulları olduklarına inandıkları bazı kimselerin kabirlerine varmışlardır.

Bunun neticesinde de kabir yanında yapılan dua caiz midir, değil midir? Nerede yapılan dualar daha mak­buldür? Kabir yanında ölü için ve kendisi için dua edilirk­en nasıl davranılacak?... gibi pek çok problem ortaya çıkmış ve münakaşa edilmiştir.

Bir kısım alimler, âmeller niyetlere göredir kaidesince, bu insanların niyetlerinin hâlisliğine ve iman­larının sağlamlığına bakarak, böyle sağlam bir iman ile kabir yanında dua etmenin bir mahzuru olmadığını, hat­ta böylece dualarının kabulüne inandığı ve daha içten Al­lah'a yalvardığı için, bunun istenen bir hareket olduğunu belirtirlerken, bazıları da, bu insanların dış görünüşüyle veya bazı câhillerin yaptıklarıyla delil getirerek, kabir yanında, ziyeretçinin kendisi için dua etmesinin asla caiz olmayacağını, hatta böyle bir davranışta bulunanların iman dairesinden bile çıkacaklarını, küfür ve şirke vara­caklarını; çünkü ancak müşriklerin böyle yaptıklarını söylemektedirler. ⁶⁷⁸

Unutmamak gerekir ki, kabir başında dua eden bir müşrik, isteğini Allah'a şirk koştuğu kişi veya şeyden iste­diği halde, mü'min Allah'dan istemektedir. İstediği şeyi Allah'dan istedikten ve ölünün aracılığını falan düşünmedikten sonra, ölünün yanında, mezarın yanında veya bir başka yerde dua etmek arasında -manâ itibariylene fark var? Üstelik yukarıda naklettiğimiz hadis-i şeriflerde Rasululah (s), hem ölüler ve hem de diriler için dua etmiyor muydu? Bu duayı kısa yapmakla uzun yap­mak arasında fark olmasa gerekir. Yeter ki ziyaretçi yaptığı işin manâsını idrak etmiş ve adabını kavramış olsun.

Fukaha, Rasulullah (s) öyle yaptığı için, ayakta dua etmenin sünnet olduğunu belirtmişlerdir. ⁶⁷⁹ Ve şeklen de olsa başkalarına benzememek ve kuşku uyandırmamak için, ölüye selâm verip, ölü için dua ettikten sonra, kendi nefsi için dua ederken kıbleye yönelmenin daha iyi ola­cağını belirtmişlerdir. Bundan, sadece Rasulullah (s) i istisna ederler. Onun ziyaretinde kendisi için dua ederken de kıbleye yönelmese olur. Kabir yanında, şeriate muhalif hareketlerden sakınmak şartıyla, duanın caiz olduğunu ifade etmeye çalıştık.

Ama tekrar hatırlatalım ki bu, kabir yanında dua edeceğiz diye kabir ziyaretine varan cahillerde görülen pek çok bid'atı tasvip anlamına gelmez. Nitekim ziyaretçinin yapması yasak olan şeyleri sayarken ve bid'atler konusu işlenirken bunlar üzerinde durulacaktır.

Süs ve gösterişe kaçmamak, yasak olan şekilde yapılmamak üzere, mezarın toprağını düzeltmekte bir sakınca yoktur. Hatta Rasulullah (s) in, kabre yaş dal dikme sünnetine uyarak çiçek, gül... vb. yeşil bitkiler dik­mek, kabre güzel bir görünüm kazandıracağı gibi, bun­ların teşbihi sebebiyle ölünün affına da vesile olur. ⁶⁸⁰ Bu itibarla, mezar üzerine böyle yeşil bitkiler dikmek, ziya­retçinin yapacağı işler arasındadır.

Bunlara ilaveten ziyaretçinin, Kur'an okumak, sa­daka vermek... gibi yapacağı bazı amellerin sevabını ölüye bağışlamasını zikredebiliriz ki, bu konular, "ölünün başkalarının yapacağı amellerden istifadesi" başlığı altında ileride ele alınacağı için, burada sadece işaret et­mekle yetineceğiz.

b) Ziyaretçinin ziyaret esnasında yapması yasak olan işler: İleride yanlış hareketlerle ilgili bölümde de açıklanacağı üzüre, meşru ziyarette olmayan ve çeşitli ne­denlerle sonradan ortaya çıkmış olan bid'atların hepsinden sakınması gerekir ziyaretçinin. Çünkü ziyaret, fay­dasına binaen meşru kılınmış bir fiildir. Meşru bir fiilden faydalanabilmek için de onu meşru olduğu şekilde yap­mak gerekir. Meselâ namaz meşru bir ibadettir. Bir kimse­nin bu emri yerine getirmiş olması ve kıldığı namazdan is­tifade edebilmesi için, nasıl kılınması emredilmişse öyle kılması gerekir. Aksi halde, namazın şartlarını taşımı­yorsa, yaptığı fiile namaz denmez ve bunu yapan da na­maz kılmış olmaz. Ziyarette de durum aynıdır. İslâm'ın izin verdiği ve Peygamberimiz (s) in tavsiye ettiği ziyareti yapabilmek için, onun yaptığı ve öğrettiği gibi ziyaret et­mek gerekir. Öyleyse onun yasakladıklarını yapmamak ve onun yapmadıklarını yapmaktan kaçınmak gerekir.

Peygamber (s) in, kabir ziyaretçilerine yasak­ladığı ve yapmamalarını istediği fiilleri şöyle sıralaya­biliriz:

aa) Kabristanda böbürlenerek, çalımlı çalımlı yürünmez. Çünkü orası tevazuun gerekli olduğu bir yer­dir. Kendini büyük gören ibret alamaz. Bu sebepledir ki Peygamber Efendimiz (s), mezarlıkta deriden yapılmış ayakkabılarla yürüyen sahabiye ayakkabılarını çıkarmasını emretmiştir. ⁶⁸¹ Burada ayakkabılarını çıkarmasını emret­mesi, kabristana ihtiram içindir. Yoksa mezarlıkta ayak­kabıyla yürümek yasak değildir. ⁶⁸² Ahmed b. Hanbel ise, bu haberi delil getirerek, diken batma, pislik bulaşma... gibi bir özür olmaksızın mezarlıkta ayakkabıyla dolaşma­nın mekruh olduğunu söyler. Cumhuru ulemâ, bunda bir beis olmadığı kanaatindedir. ⁶⁸³

bb) Ziyaret esnasında kabirler çiğnenmemelidir: Bilhassa kalabalık mezarlıklarda buna pek dikkat edilmemekte ve cenaze defnetmeye, yahut ziyarete gelenler etraf­taki kabirleri çiğneyip geçmektedirler. Halbuki Peygamber (s) den rivayet edilen sahih hadislerde bu hususa dikkat çekilmiş ve kabirler üzerinde yürümek yasaklanmıştır. Ukbe b. Amir'den rivayet edilen bir hasidinde Rasulullah (s) şöyle buyuruyor:

"Ateş veya kılıç üzerinde yürümem, yahut ayakkabımı ayağıma dikmem, bana bir müslümanın kabri üzerinde yürümekten daha se­vimlidir. Kabirler arasına abdest bozmaya gelince, ha sokak ortasına bozmuşum ha kabirler arasına. " ⁶⁸⁴ Yani o derece ayıp ve yasaktır. Ancak kabir üzerinden geçmeyi gerektiren bir zaruret varsa, o zaman kabri çiğnemek caiz olur, aksi halde fukahanın ittifakıyla yasaktır. ⁶⁸⁵

cc) Kabirler üzerine veya arasına küçük ya da büyük abdest bozmak, Hanefîlere göre tahrimen mek­ruhtur. ⁶⁸⁶ Fakihlerin cumhuruna göre ise haramdır. ⁶⁸⁷

dd) Kabirler üzerine oturmak ve kabirlere day­anmak da yasaktır. Bu hususta Ebu Hureyre'den, Peygamber (s) in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Sizden birinizin, cildine ulaşıncaya kadar elbisesini yakan ateş közünün üzerine oturması, kendisi için bir kabir üzerine oturmasından daha hayırlıdır.'' ⁶⁸⁸ Diğer bir hadisinde de: "Kabirler üzerine oturmayınız." ⁶⁸⁹ buyur­muştur. Bu hususta daha başka hadisler de vardır. Bura­da sakındırmanın şiddetinden dolayı İbn Hazm, kabir üzerine oturmanın haram olduğunu söylemiştir. Seleften Ebu Hureyre'nin de dahil olduğu bir topluluk da aynı ka­naattedir. Ama fukahanın çoğunluğuna göre bu hareket mekruhtur.

Ebu Hanife ile İmam Mâlik, hadisteki oturmanın, abdest bozmak için oturmaktan kinaye olduğunu belirte­rek, sadece oturmanın caiz olacağını söylemişlerdir. ⁶⁹⁰ Ama yine de ihtiyatlı davranmak en iyisi. Onun için ka­birler üzerine oturmayı, yasaklar arasında saydık. Çünkü İmam Mâlik, kendisine Hz. Ali'nin kabirlere yaslandığı ve yan üstü yattığı haberinin ulaştığını söyledikten sonra, kabirler üzerine oturmak yasaklandı diyor. ⁶⁹¹

ee) Kabir yanında uyumak mekruhtur. ⁶⁹²

ff) Kabristandaki yaş ot ve ağaçları kesmek de mekruhtur. ⁶⁹³ Kuruduktan sonra kesilebilir.

gg) Kabir başında ağlayıp açılmak.

hh) Kabre karşı namaz kılmak. Peygamberimiz (s):

"Mezarlıklar ve hamam hariç bütün yeryüzü mesçittir (namaz kıhnabilir)." ⁶⁹⁴ buyurmuştur. İbn Ömer'den gelen haberde İbn Ömer, Peygamber (s) in yedi yerde na­maz kılmayı yasakladığını söylemektedir ki, bunlardan bi­risi de mezarlıklardır. ⁶⁹⁵ Ayrıca kabirlere karşı namaz kılmayı Hz. Peygamber (s):

"Kabir üzerine oturmayınız ve kabirlere karşı namaz da kılmayınız.” ⁶⁹⁶ buyurarak kesinlikle yasaklamıştır.

Bu hususta pek çok hadis-i şerif vardır. Ayrıca ka­birlerin mescit edinilmesini yasaklayan hadisler de aynı konuda delil sayılır. Peygamber Efendimiz (s) in, me­zarlıkta, yahut mezara karşı, namaz kılmayı yasaklayışının, bu husus üzerinde pek fazla duruşunun sebebi, bu hareketin şekil yönünden putperestlerin hareketlerine çok benzemesi olsa gerek. Her ne kadar mezarlıkların pis olabileceği de, buna sebep olarak zikredilebilirse de, asıl sebep putperestlere benzememektir. Çünkü o, müslümanlara, her fırsatta müslüman olmayanlara benzememeyi tavsiye ediyor, müslümanın her şeyi ile kendini belli ede­cek bir özellikte olmasına çalışıyordu. İslâm'da başkasına benzemek değil, benzememek esastır. Bu itibarla kabir ziy­aretlerimiz de, putperestlerin, yahut bir başkalarınınki gibi değil, şekil yönünden bile, müslümanlarınki gibi ola­cak. Yani kendimize özgü olacak.

Bunun da tek yolu, Peygamber (s) in öğrettiği âdap üzere ziyaret etmektir. Ancak bu şekilde hem ziyaretçiye, hem de ziyaret edilene faydalı bir ziyaret yapılmış olur. ⁶⁹⁷