3. Mərkəzi Afrikada nüfuz mübarizəsi. Mərakeş – Osmanlı əlaqələri

Mövzu 9. XIX əsrdə Afrikadakı müstəmləkəçilik mübarizəsində Osmanlı dövləti.


1. Osmanlı imperiyasının Afrika mülkləri. Misir, Tunis, Əlcəzair, Tripoli (Liviya) uğrunda mübarizə.
2. Afrikadakı Böyük Səhrada güc tarazlığı və türk səhra siyasəti.
3. Mərkəzi Afrikada nüfuz mübarizəsi.
4. Mərakeş – Osmanlı əlaqələri.
1. Osmanlı qüvvələrinin Afrika ilə ilk əlaqələri XVI əsrdə başlamış və bu əsrdən etibarən getdikcə davam etmişdir. Osmanlılar Misirin fəthindən sonra bir tərəfdən Şərqi Afrika sahillərinə, digər tərəfdən isə Mərkəzi və Şimali Afrika bölgəsinə doğru istiqamət götürdülər. Bu yolla Osmanlının təsiri təkcə Afrikanın şimalı ilə məhdudlaşmadı, həm də mərkəzi və cənub bölgələrinə yayıldı. Osmanlı Afrikasında idarəçilik salyaneli¹ dövlət sistemi üzərində qurulmuşdu. Misir, Əlcəzair, Tunis, Tripoli və Həbəşistan kimi beş fərqli dövlətdən ibarət olan bölgə, idarəçilərin seçilməsi və təyin edilməsində çox çevik idi, daxili işlərdə bəzi azadlıqlara icazə verilir və bölgənin gəlirləri ilk növbədə regional dövlətlərə ayrılır, xidmətlərə və dövlət məmurlarına, habelə mərkəzi xəzinədarlığa müəyyən edilmiş məbləğlər mütəmadi olaraq göndərilirdi. Bu vilayətlərdən başqa Osmanlıya dini və mədəni əlaqələrlə bağlı olan Kanem-Bornu Sultanlığı kimi bölgələr də var idi. Bölgədə çoxdankı ambisiyaları olan Qərb müstəmləkəçi dövlətləri öz təsirlərini genişləndirmək və onları işğal etmək məqsədi ilə Afrikaya ayaq basana qədər Osmanlılar Afrikada ən böyük torpaqlara və ən mühüm gücə malik yeganə dövlət idi. Müstəmləkə dövlətlərinin fəaliyyəti həm bölgə xalqını, həm də qitədəki Osmanlı imperiyasının gücünü sarsıtmağa başladı.
Misirdə mübarizə. Fransanın Misiri işğalı ilə bölgədə başlayan yeni proses, Mehmed Əli Paşanın bir şəkildə güc tətbiq edərək vilayətin valiliyini əldə etməsindən sonra yaranan vəziyyət, hakimliyini Anadolu və Yaxın Şərqə genişləndirmək səyləri, Misirin statusunu beynəlxalq xarakterə gətirdi. Mehmed Əli Paşa bütün istəklərini həyata keçirə bilməsə də, mühüm bir vilayətin valiliyini varisliyə həvalə edərək, özündən sonra oğullarının vilayət valiliklərinə təyin olunması ilə bağlı Osmanlı idarəsi ilə razılaşmağa nail oldu və Kavalalılar təşkilatını qurdu. Misirdə sülalə. Mehmed Əli Paşadan sonra gələn valilərin onun kimi uğurlu bir siyasət yürütə bilməməsi Misiri digər Avropa güclərinin, xüsusən də ingilislərin döyüş meydanına çevirdi. Kavalalı İbrahim Paşanın oğlu İsmail Paşa, Babıali və Osmanlı Sarayı ilə əlaqələrinə yeni bir rəng qatmış və 8 iyun 1867-ci ildə Babıalidən bir fərman alaraq Xediv titulu qazanaraq Misirdə qanunlar çıxarmaq hüququ qazanmışdır. və xarici dövlətlərlə azad ticarət əlaqələri qurmaq. Lakin İsmayıl Paşanın Misirdə öz hökmranlığını gücləndirmək arzusu vilayətin Qərb kapitalistlərinin əlində borc bataqlığına sürüklənməsinə səbəb oldu və daha sonra işğala aparan proses başladı. Süveyş kanalının açılışı zamanı (17 noyabr 1869) Avropalı bankirlərdən götürülmüş borcların vaxtında ödənilməsində bəzi problemlər yarandıqdan sonra George Goschen və Edmond Joubert kimi kreditorların İngiltərə və Fransadan kömək istəməsi iki dövlətin 1876-cı ilin noyabrında "Qoşen fərmanı" elan edildi və Misirin maliyyə İngiltərə-Fransız Nəzarətçiliyi nəzarət altına alındı. 1878-ci ildə qurulan hökuməti qurdular, xarici işlər nazirlərinin təyin olunmasına təzyiq etdilər. Bu vəziyyət xalqın reaksiyasını çəkdi və Xediv İsmayıl Paşa da bu ksenofobiyaya reaksiya verdi. Ona qarşı dövlət səviyyəsində bəzi xarici işlər nazirlərini işdən çıxardı. Lakin İngiltərə-Fransa birgə ultimatum verərək İsmayıl Paşanın istefasını tələb etdi. Bu yeni vəziyyət qarşısında İsmayıl Paşanın İstanbuldan kömək istəməsinə baxmayaraq, cavab tapmadı və Babil-Bəli İsmayıl Paşanı işdən çıxartdı. Mehmed Tofiq Paşanın vali təyin olunmasından sonra bölgədə iğtişaşlar sakitləşməyib. İsmayıl Paşa dövründə Sudan ətrafında güclənən ingilislər Misiri öz hökmranlığı altına almaq üçün hər cür siyasi manevrlərə başladılar. İngilislərin gözlədiyi mühit 1882-ci ilin iyununda Misir millətçiliyini canlandıran Əhməd Ərəbi Paşanın üsyanı ilə başladı. Əvvəlcə ciddi uğurlar qazanan Ərəbi paşa indiki hökuməti devirdi və yeni qurulan kabinetdə hərb naziri vəzifəsini icra etdi. Fransızların Osmanlı hökumətindən bölgəyə əsgər göndərərək üsyanı yatırmaq üçün verdiyi notaya İstanbuldan mənfi cavab verildi. İstəklərinə çata bilməyən müstəmləkəçi dövlətlər bu dəfə İsgəndəriyyəyə əsgər çıxarmaq istədikdə, İngiltərənin baş naziri Qladston 1882-ci ildə missioner Edvard Henri Palmerə ərəblərin Ərəbi Paşaya dəstək verməsinin qarşısını almaq üçün Sinadada, o zaman xalq təşvişə düşüb qırxa yaxın əcnəbini öldürdü və 1882-ci il sentyabrın 15-də İsgəndəriyyədəki qanlı hadisəni bəhanə edib Misirə qoşun yeritdi, Ərəbi paşanın qüvvələrini dağıtdı və faktiki olaraq Misiri işğal etdi. 1922-ci ilə qədər davam edəcək ingilis işğalı beləcə başladı.