4- amaliy mashg‘ulot mavzu: Til sathlari o‘rtasidagi uzviy alоqadоrliklar. Tilning lug‘at sathi Mavzu rejasi

Darajali ziddiyat a’zolari kamida uchta bo‘lib, bir belgining o‘sib borishiga ko‘ra a’zolar qator hosil qiladi. Darajali ziddiyat ham tilning barcha sathlarida uchraydi. Masalan, fonetikada unli fonemalar tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra ziddiyat hosil qiladi: [o]~ [o‘]~ [u]. Leksikada [tuzuk] ~ [durust]~ [yaxshi]~ [ ajoyib], [shivirla]~ [pichirla]~ [ayt]~ [gapir]~ [baqir]~ [hayqir], morfologiyada [harakat nomi] ~ [sifatdosh] ~ [ravishdosh] (fe’lnini o‘zgalash darajasiga ko‘ra belgisi asosida) kabi darajali ziddiyatlar hosil qilinadi.
Teng qiymatli ziddiyatda ikki a’zo o‘ziga xos xususiyatiga ko‘ra qarshilantiriladi. Masalan, jarangli va jarangsiz undoshlar; oq va qora: men va sen, ona va ota kabi bir-biriga qarama-qarshi ma’noli so‘zlar birligi teng qiymatli ziddiyatda turadi. Ziddiyatlar a’zolari miqdoriga ko‘ra ikki a’zoli (binar) va uch (ko‘p) a’zoli (ternar) ziddiyatlarga bo‘linadi. Noto‘liq teng qiymatli ziddiyatlar binar va darajali ziddiyat ternar ziddiyat deyiladi.
Har qanday til fonetik tuzilish, grammatik qurilish va lug‘at tarkibidan tashkil topadi. Tilning ushbu tarkibiy qismlari muayyan qonuniyatlar asosida o‘zaro bog‘lanib, butun bir tilni hosil qiladi, til mazkur birikmalar negizida uzviy bog‘langan tizimni tashkil etadi. Tilning rivojlanishi, ichki qurilishi, tilning murakkab tizim ekanligi I.A.Boduen de Kurtene, H.B.Krushevskiy, F.F. Fortunatov, V.A.Bogoroditskiy, A.A.Potebnya, A.A.Shaxmatov, S.P.Obnorskiy, V.V.Vinogradov, A.M.Peshkovskiy, L.V.Sherba kabi tilshunoslarning asarlarida yoritilgan. Ichki qurilishi jihatidan til ma’lum miqdordagi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan til birliklarining yig‘indisi va ana shu birliklardan foydalanish qoidalaridan tashkil topgan murakkab tizimdir .
Til inson hayotida muhim rol o‘ynaydigan hodisadir. Kishining butun hayoti til bilan bog‘langan bo‘lib, til yordamida kishilar o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, inson tili nihoyat darajada murakkab, bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir. Til kishilik jamiyatida eng muhim aloqa quroli bo‘lib, insoniyatning uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyoti jaroyinida yaratilgan barcha madaniy va ilmiy boyliklarni saqlaydigan va avloddan-avlodga yetkazib beradigan asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tilning tabiati, mohiyati, kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasi kabi muhim masalalar ilmiy o‘rganishni talab qiladi.
Tilshunoslik fanining tarixida tilning tabiati, ijtimoiy mohiyati kabi eng muhim masalalarni o‘rganishda turli nazariyalar va oqimlar mavjud bo‘lgan. A.Shleyxer tilning tabiati, tilning biologik tabiati to‘g‘risida, G.Paul til faqat individga xos hodisa ekanligi haqida, Vundt xalq psixologiyasi bilan til o‘rtasidagi munosat to‘g‘risida ilmiy ishlar olib borishgan va bir qancha asarlar yozishgan.
Tilning belgilari uni aloqaning boshqa vositalaridan farqlash, tilni ijtimoiy hodisa sifatida xarakterlash imkonini beradi.
Belgi moddiy, hissiy idrok etiladigan predmet, voqeya yoki harakatdir. Belgi tushunchasi serqirra bo‘lib, falsafa, tnantiq, tilshunoslik, psixologiya, sotsiologiya fanlari tomonidan tahlil qilinadi. Predmet, xossa va munosabatni ifodalovchi moddiy-ideal hosila; ifoda va mazmun jihatiga ega bo‘lgan birlik til belgisi deb ataladi. Ferdinand de Sossyur ta’rificha, tilshunoslik fanining manbai shartli ishora-belgilar tizimi bo‘lgan tilni o'rganishdir. Shu bois tilshunoslik ishoraiarni o'rganadigan semiotik (semiotika yoki semiologik — belgi-ishoralar tizimini o'rganadigan fan) fanlar turkumiga kiradi.