A. ÖZel eğİTİme giRİŞ 2 Özel Eğitim Nedir? 2

Uygun Davranışların Arttırılmasına Yönelik Yöntemler:

Pekiştirme

Yeni davranışlar kazandırma, var olan davranışları uygun yönde değiştirme, davranış değişikliğini sürdürmede en uygun yol pekiştirmedir. Edimsel koşullama kuramına göre insanların davranışları, davranış öncesi ve sonrası çevresel durumlara bağlı olarak şekillenmektedir. Bu kurama göre davranış sonrası durumlar olumsuzsa, o davranışın ileride tekrarlanma olasılığı azalır. Davranış sonrası durumlar, davranış sonuçları birey için olumluysa o davranışın ileride yapılma olasılığı artar. Bu durumdaki sürece pekiştirme denir. 

Pekiştirme, davranışı izleyen ve o davranışın ileride ortaya çıkma olasılığını artıran durumdur. Uygun davranışların artması için, bu tür davranışların pekiştirilmesi ve davranış ile davranışın sonucu arasında işlevsel bir ilişkinin kurulması gerekmektedir. Çocuk “çizgi çizme” etkinliğini bitirdiğinde öğretmenin “aferin” demesi ve/veya “şeker” vermesi bu davranışı arttırabilir. 

Olumlu pekiştirme

Olumsuz pekiştirme 

Olumlu pekiştirme: Ortama hoşa giden bir uyaranın eklenmesiyle gerçekleşen pekiştirme süreci. Uygun davranışı izleyen durumda ortama hoşa giden bir uyaranının eklenmesiyle bu uygun davranışın ileride yapılma olasılığının artması. Öğrencinin öğretmenin sorduğu soruya cevap vermek için parmak kaldırarak söz almasının ardından öğretmenin “aferin” demesi 

Olumsuz pekiştirme: Davranış sonrasında çocuğu rahatsız eden bir durumun ortadan kalkmasının veya ortaya çıkmasının engellenmesinin, uygun davranışın ileride yapılma olasılığını arttırmasıdır. Ortamdan çekilen uyarana itici uyaran denmektedir. Anne çocuğa özür dilemeden odandan çıkamazsın” dediğinde olumsuz pekiştirme süreci söz konusudur. Çocuğun odadan çıkması için özür dilemesi gerekmektedir. Dolayısıyla, özür dileyerek itici, istenmeyen bir durum ortadan kalkacaktır. 

Çocuk itici uyarandan kurtulmak için olumlu yollar bulamayıp, saldırgan davranışlar gösterebilir. Ortama bir itici uyaran eklemek, hoşa gitmeyen durumlar, ortamlar yaratmak her zaman mümkün ve/veya etik olmayabilir. Dolayısıyla, eğitim ortamlarında çok sık yer verilmemektedir. 

Pekiştireç: Olumlu pekiştirme sürecinde ortama eklenen uyarandır. Sosyal pekiştireçler, Etkinlik pekiştireçleri, Nesne pekiştireçleri, Yiyecek-içecek pekiştireçleri (birincil pekiştireçler), Sembol pekiştireçleri 

Birincil Pekiştireç: İkincil Pekiştireç: 

Pekiştireç seçme ve kullanma- Etkili pekiştireç belirleme-Pekiştireçlerin etkililiği: Davranıştan hemen sonra ve sadece o davranışa bağlı olarak sunulmalı. Kolayca doyuma yol açmamalı.

Pekiştirmenin etkili olabilmesi için belirli bir pekiştirme tarifesi doğrultusunda uygulanması önem taşımaktadır.

Pekiştirme tarifesi: Uygun davranışı izlemesi gereken pekiştirmenin zamanına, sıklığına ve miktarına ilişkin planlamalardır. 

Sürekli pekiştirme tarifesi: Artırılacak hedef davranışın her meydana gelişinden sonra pekiştirilmesi. Örnek: Hedef davranış: Çocuğun “lütfen” kelimesi kullanması Sürekli pekiştirme: Her “lütfen” kelimesinden sonra çocuğun pekiştirilmesi. 

Aralıklı pekiştirme tarifesi: Uygun davranışın önceden belirlenen sayı ya da sürede oluşumunun pekiştirilmesi.

-Oranlı pekiştirme

-Zaman aralıklı pekiştirme 

Oranlı pekiştirme: Hedef davranışın oluşum sıklığı/sayısı dikkate alınır. Sabit Oranlı Pekiştirme (SOP): Uygun davranışın önceden belirlenmiş sabit sayıda oluşumundan sonra pekiştirilmesi. Örneğin, her 2., 4. 6. davranışın pekiştirilmesi (SOP2) Değişken Oranlı Pekiştirme (DOP): Uygun davranışın ortalama bir sayı doğrultusunda pekiştirilmesi. Örneğin, 9 denemelik bir sunumda 3., 5. ve 7. hedef davranışların pekiştirilmesi. Diğer denemede, 2., 6. ve 9. hedef davranışların pekiştirilmesi (DOP 3). 

Zaman aralıklı pekiştirme: Hedef davranışın oluşum süresi dikkate alınır.

-Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme: Uygun davranışın önceden belirlenmiş zaman içinde oluşmasının pekiştirilmesi. Örneğin, çocuğun gözlenerek, her 10., 20. dakikalarda hedef davranışı sergilerse pekiştirilmesi. Gözlem yapılmadığı zamanlarda hedef davranışı sergilemesi dikkate alınmaz.

-Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme: Uygun davranışın ortalama bir süre içinde oluşmasının pekiştirilmesi. Örneğin, gözlenerek, ortalama 10 dakikada bir pekiştirilmesi. 

Uygun Olmayan Davranışların Azaltılmasına/Ortadan Kaldırılmasına Yönelik Yöntemler

Davranış azaltma yöntemleri birey üzerindeki etkilerine ya da kontrol güçlerine göre en ılımlıdan en az ılımlıya doğru sıralanmaktadır. Davranış ılımlı bir yöntemle azaltılabilecekse öncelikle bu yöntem uygulanmalıdır.

En ılımlıdan en az ılımlı yönteme doğru sıralama

-Uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını önleme

-Ayrımlı pekiştirme

-Sönme

-Tepkinin bedeli

-Mola

-Aşırı düzeltme

-Bedensel ceza 

Uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını önleme: Davranışın hemen öncesinde oluşan ve davranışın oluşmasına zemin hazırlayan çevresel durumları (ön uyaranları) değiştirmek ve/veya uygun davranışları pekiştirmek uygun olmayan davranışlarla başetmede işe yarayan en ılımlı yöntemdir. Uygun olmayan davranış henüz ortaya çıkmadan alınabilecek önlemler davranışın ortaya çıkmasını engellemekte ya da kısa sürede ortadan kalkmasını sağlayabilmektedir. 

Örnekler; Sınıf, ev vb. kuralları oluşturmak ve çocuğa öğretmek. Dersleri ilginç ve eğlenceli hale getirmek. Çeşitli materyaller kullanmak. Seçim fırsatları sunmak. Öğrenme hızı, dikkat süresi vb. etmenleri dikkate almak. Uygun davranışları pekiştirme ve uygun davranış repertuarını genişletmek 

Ayrımlı Pekiştirme: Uygun olmayan davranışları azaltmak için olumlu pekiştirme sürecinin sistematik olarak uygulanması süreci. Farklı uygulama türleri bulunmasına rağmen genel ilke: Azaltılmak istenen hedef davranışın görmezden gelinmesi ve uygun davranışın pekiştirilmesi. 

Ayrımlı pekiştirme türleri;

-Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme (DDAP)

-Alternatif davranışları ayrımlı pekiştirme (ADAP)

-Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme (KDAP)

-Seyrek yapılan (azalan) davranışları ayrımlı pekiştirme (SEDAP)

-Sık yapılan (artan) davranışları ayrımlı pekiştirme (SIDAP) 

Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme (DDAP): Belirlenen zaman dilimi ya da gözlem süresi boyunca uygun olmayan davranış hiç oluşmadığında çocuğun pekiştirilmesi. Çocuk tenefüs süresi boyunca arkadaşına vurmadığında bonibon vermek. 

Süre boyunca diğer uygun olmayan davranışlar dikkate alınmayabilir ancak, birkaç uygun olmayan davranış belirleyip bunların yapılmaması durumunu pekiştirmek daha anlamlı. Ya da diğer yöntemlere başvurulabilir. Tenefüs boyunca hem vurma hem bağırma davranışlarını göstermeme hedef olarak belirlenebilir. 

Farklı uygulamalar:

Bütüncül zaman aralığına dayalı DDAP: Belirlenen zaman aralığı boyunca davranış gerçekleşmezse pekiştirilir. Örneğin, 10 dakika boyunca çocuk arkadaşına tükürmezse pekiştirilir ve yeni bir 10 dakikaya geçilir.

Anlık gözlem dayalı DDAP: Gözlem süresinin sonunda öğrenci davranışı gerçekleştirmiyorsa pekiştirilir. Örneğin 10. dakikanın sonunda çocuk duvarı çizmiyorsa pekiştirilir, 10. dakikaya kadar geçen süredeki davranışlar dikkate alınmaz. 

Yeniden başlatılan aralıkta DDAP: Hedef uygun olmayan davranış her yapıldığında gözlem süresinin yeniden başlatılması. Gözlem süresi 30 dk. Çocuk süre başlangıcından beş dk. sonra uygun olmayan davranışı gösterdiğinde süre yeniden başlatılır.

Artan aralıklarla DDAP: Gözlem süresinin giderek arttırılması. 30 dk.’nın sonunda pekiştireç verilirken, zamanla bu sürenin azaltılması. 

Alternatif davranışların ayrımlı pekiştirilmesi (ADAP): Azaltılmak istenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesi. Ver-verir misin- Raflardaki paketleri yere atmak-alışveriş sepetine atmak.

Karşıt Davranışları Ayrımlı Pekiştirme (KDAP): Uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışın pekiştirilmesi. Başkalarına vurma – kollarını bağlama. İsteklerini bağırarak yerine getirme-uygun bir şekilde söyleme. Yere yatmak-koltuğa oturmak. Özellikle başkalarına ve kendine zarar verme davranışlarına işe yarayabilmektedir. ADAP’ da her iki davranış aynı anda meydana gelebilir. 

Seyrek yapılan (azalan) davranışları ayrımlı pekiştirme (SEDAP): Gereğinden fazla yapıldığı için uygun olmayan davranış olarak kabul edilen davranışlarda kullanılmaktadır. Hedef davranıştaki azalmalar pekiştirilir. Tuvalete gitmek için izin istemek-sürekli parmak kaldırma-sadece ders boyunca … kez izin almak. Ders boyunca sürekli parmak kaldırarak söz alma-ders boyunca 6 kez parmak kaldırıp, söz almak. 

Sık yapılan (artan) davranışları ayrımlı pekiştirme (SIDAP): Çocuğun davranış repertuarında olan ancak az ortaya çıkan davranışların pekiştirilmesi  İzin alarak bir şey isteme davranışını bilmesine rağmen izinsiz alma.