A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

sonradan bolşevikîere teslim oldu. Bükey Orda Kazakları, çoktan

sovyetleşmişlerdi. Han Ordasında bolşevik ihtilâl komitası, daha 2 son;

kânun 1918 de Generalov ve Seyit Kirey Nuraİikhanovun idaresinde kurulmuştu. O yılın martında oraya, bütün Kazakistanın harbiye komiseri vazifesiyle aslen Turgay kazağı olan Mehmed Yar Tungaçıu Moskovadan geldi. Buradaki komünistler tarafından takip olunan kazak münevverlerini (Çumbaloğlu, Niyazoğlu Mecit, Bekaiiyev, Canbu- latoğlu Sahipkiray, Bekmehmedoğlu Şefkat) ceibederek hükümet ve 1000 kişilik birinci Kazak süvari alayını teşkil etmişti. Talofka ise, Kızıl ve Beyaz Ruslar eline altı defa geçti ve çok adaın kesildi. Burada Kızıllara muhalif fırkanın başkanı Karabayoğlu Mehmet Rahim ve ' '.azan Darülfünunu talebesinden Canbulatoğlu Sahipkirey idiler. Buda Sovyet idaresi, ancak 1 920 ilkbaharında yerleşti. Tungaçm ve arkadaşları, Kazak kızıl ordusu teşkilâtıyla meşgul oldular. Kızıl Ruslar ise, Tungaçmı çekemediler. Nihayet o da, müsaade alıp askeriyle bir- iirkte Orenburga taşındı.

Başkurdüstan ve Kazakistan Hükümetleri Orenburgda bulunup, İktisadî ve harbî idareleri birleştirmek hakkında teşebbüslerde bulundular. Bu iş, Kazakistanla Başkurdüstan idaresinin bilfiil birleştirilmesi demek olacaktı. Bundan maksadımız güney Türkistanla birleşmek olduğunu Sovyet zimamdarları biliyorlardı. JT919 sonteşrin ayında «.Halk iktisadiyatı Şûrası» reisi Rıkov namına, yazılan bir muhtıra ile 1918 de Samarada kabul olunan «Cenubuşarkî Müslüman muhtar ülkeleri Birliği» projesi «müslüman» kelimesi silinerek «Cenubuşarkî muhtar ülkeler Birliği» projesi ismi altında sunuldu. Bunda mesele «millî» den çok «iktisadi» bakımından mütalâa edilmişti. Bu plâna göre Orenburg şehri' Batı Kazakistan ile Kiçi Baskurdüstanm müşterek idare merkezi olacaklar, İktisadî idareleri birleştirilecek, bu ülkeye Orenburg vilâyetinin Rus Kazakları ile meskûn olan 68.000 km², yer. Başkurdüstandan Samara-Çilebi hattının güneyindeki kısmı (ceman

km², yer, 936,070 i, yani .. % 76 sı Müslüman-Türk olan 1.230.059 nüfus) girecekti.^ Başkıırdüstanın kalan büyük kısmının Ka- zanlılarla birlikte nüfusunun yarısı gayrimüslim bir republik teşkil eyle • meşini teklif ediyorduk. İşe bilhassa iktisatçı gözüyle bakan ve bize karşı ınüsbet fikir taşıyan Rıkov bu plânları kabul ettiyse de diğer Sovyet ricali yanaşmadı ve panislâvnizın, panturanizm plânı diye düşmanca karşıladılar. Ayni senenin Kânunuevvel sonunda Moskovada Kremimde Kalinin’in idaresinde iki toplantı oldu. Bu içtimalara Başkurdüs- tandan Ahmet Zeki Velidi, Fethuîk&dir Süleyman (şimdiki Abdülkadir İnan) ve Abdürreşit Bekbay; Kazakistandan Ahmet Baytursun, öz- bekistandan Aralbayoğlu Utarbay, Ibrahimoğlu Hüseyin iştirak ettiler. Fakat Ruslar küçük Başkurdüstanm dahi Kazakistan, ve özbekistanla

birleşmesine muarız olup onu Kazana tâbi kılmak istiyen Kazanlı ko münistleıi (Seyitaliyev, Bıırundukov ve Şamil Osmanov ları), davet olunmadıkları halde içtimaa sokup kendileriyle beraber rey verdirip bu isi bozdular. «Bire, verirdik iste kavdaşlarınız istemiyor» diyen Rusların maksadı araya adavet sokmaktı. Neticede .Kazakistan Hükümetini** Orenburgda ve Başkurdiistan Hükümetinin de İsterlitamak’ta bulunmasına karar verildi.

Daha 1918 yılında, bol.şeviklerle anlaşarak iş yapan yeni bir tip I cemaat hadimleri yetişmekte idi. Onlardan biri, yukarıda adı geçen j TÎa Tungaçın. diğeri de Çiıtıkent. Kazaklarından Turar Rıskulov idi. Bu son zat, daha 1918 açlığı zamanında, ahaliye yardım hususunda bolşevik- lerle iş birliği yaparak kendisini tanıtmıştı. Başkurtlardan Haris Yuma- < gulov da bunlardandı. Birisi de. Kazaklardan Cangeldin di. Bu adanı, evvelce hıristiyanhğı kabul edip idama mahkûm iken affedilmiş ve nihayet bolşeviklere katılmış birisiydi. Moskova Sovyet Hükümeti, bu j gibi kimseleri elde edip, daha 19 ! 8 yılında Aîaş Orda hâkim bulundu-j ğu zaman bile, Kazaklar arasında propaganda -yapabilmişti. Ezcümle Cangeldin. Aday uruğundan Tevbe Niyaz*ı elde etmiş ve onun yardımıyla I urgay hududuna kadaı geçip gelebilmişti. Rusya komünist fır kası, bu gibi kimselere, yerli sol sosyalistleri ve komünistliğe mütemayil unsurları toplayıp, ayrı Türkistan ve Kazakistan «komünist büroları» kurmağa'müsaade etmişti. Başkurt Hükümeti ve Alaş Orda, Sovyetlerle barıştıktan sonra Tungaçm, Cangeldin, Haris Yumagulov vt- Rıskulov gibilere mühim vazifeler verildi.

5