A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

göndererek bu hükümete tesir etmeğe ve Rusya-

nın haricî teşkilâtından ve iç inkılâplarından istifade edip, sulh yoluyla*

kendi haklarını geri almağa çalışmışlardır. Bu son hareketlerdeki mu-

vaffakiye-tle^, Türkistan Türkleri arasında yukarıda zikredilen iki zümre,

yani:

1. 
   Rus muhitinde yetişen «münevverler ve zenginler» le;
   

Rustan ancak zarar gören ve her vakit isyan eden «ahali» den . başka bir de:

— 34 b

2. 
   «Ha'lk içinden yetişen münevverler» zümresinin yetişmesi, halkın yeni şartlara uygun medenî seviyesinin yükselmesiyle ilgili olmuştur..
   

Daha Sivastopol mağlûbiyeti neticesinde Çar İkinci Aleksandrı köylüler lehine bazı ıslahata sevikeden halk hareketleri zamanında bile, ozamanın münevver Türklerinden Velihan oğlu Çokan, çağdaş rus liberalleriyle ve müsteşrik Saviiyev gibi sosyalistliğe mütemayil kimselerle temasa girerek, Kazakların hukukunu, dahilî muhtariyetlerini, bilhassa mahkeme işlerindeki muhtariyetlerini müdafaa yolunda bazı teşebbüslerde bulunmuş ve hükümete bir maruza vermişti. Rusların, Japon savasını kaybetmeleri sonunda çıkan 1905 inkılâbı zamanında ise doğu Türk- leri arasında asrın parlamentoculuğu, sulh ve müsâlemet yoluyla mücadele usullerini bilen adamlar, muntazam siyasî fıkralar teşkil edecek derecede değilse bile, artık çoğalmıştı. Rus okullarında okuyanların çoğalmasından başka demiryolları açılıp yolculuğun kolaylaşması, İstanbul ve Türkiye ile temas ^1SB), «Tercüman» gâetesi, İstanbul, Mısır ye Suriyede tahsil 'gören Kazanlılarm açtıkları asrı okullarda ta-HsV, siyasî fikirlerin gelişmesine sebep olmuştur. Daha 1902 de, Rus kinciliğin d an bahsile ahaliyi heyecanlandıran bir beyanname hektografta basılıp Ka- zakistanda- intişar etmiş, bundan dolay! ;bazı kimseler tevkif edilip sürülmüştü. Kökçe Tav’da ünlü ve nüfuzlu bilgin, Molla Palas oğlu Nav- ru'z'bay (diğer ismiyle Navan Hazret) talebeleriyle birlikte sürüldü. Bu adam Bukharada okumuş ve çağdaş kimselerle kaynaşıp fikri açılmış birisiydi. Japon savaşı sırasında Rusyanın ancak yenilmesini istemekte «türkçe münevver»lerle «rusça münevver»ler ahaliyle fikir bakımından birleşmiş bulunuyordu. Rusça münevverler daha çok Rus siyasî fırkalarıyla temasta bulunuyorlardı. Ancak inkılâp dakikasında bunlar bir- biriyle görüştüler. 1905 haziranında Karkaralı tümeninin Kuyandı panayırında 14.500 Kazak toplanmıştı. Burada bulunan münevverler ve ileri gelenler medlis kurup mümessiller intihap ettiler ve Rusya hükümetine toprak, mülk, din hürriyeti ve medeniyet meselelerine ait bir petetion (istida) gönderdiler. Kongreye iştirak eden Âlikhan, ozamajı Kazaklar arasında «türkçü» ve «garpçı» olarak iki zümre bulunduğunu, bu iki zümrenin birbiriyle mücadele ettiğini, «türkçü» lerin daha çok din meseleleriyle meşgul olup mollaları vergiden muaf tutmak, Oren-

^ır,G) «Omsk» ta bozkır vilâyetleri umumî valisinin kalem dairesinden yalnız 1905 yılında 500 Kazak hac pasaportu almıştı. Bk: A. Kastelianski For- mıy national’nago dvejeniya v sovremennıkh gosudarstvakh, ( Petersburg 1910 ) mda Alihan Bükeyhan’m «Kazak-Kırgızlarda İnkılâp Hareketleri» adlı makalesi, s. 591.

burg müftülüğüne iltihak etmek istediğini ileri sürdüklerini ve bu türk- çüler çokluk oldukları için bu isteğin birinci madde olarak yazıldığını .kaydetmektedir. Kazak-Kırgızların oymakları daima, birbiriyle mücadelede bulunduklarından inkılâbın verdiği seçim haklarından istifade edile- miyeceğinden korkuluyordu. Fakat o meselede Kazaklar kendilerinin erginliklerini gösterebildiler. Ural Vilâyetinden Karatay oğlu Bakhtcan sultan (rusça yüksek tahsilli hukukçu), Kaimin oğlu Alpısbay (yüksek tahsilli), Semi’den Bükeykhan oğlu Alikhan (yüksek tahsilli, orman mühendisi ve muharrir), Nar Akın oğlu Temir Ali (rusça ilk tahsilli), Turgay Vilâyetinden Birimcan oğlu Ahmet (yüksek tahsilli, hukukçu ve sulh hâkimi), Akmola Vilâyetinden Kuşçıgul oğlu Şahmerdan (Kho- çalardan ve rusça bilir) seçilmişlerdi. Semi Vilâyeti mebusları Peters- burga gelinceye kadar İkinci Devlet Duması dağıtılmış bulundu. Bununla beraber Alikhan, Dumanın liberal ve sosyalist âzaları tarafından neşrolunan meşhur «Viburg hitapnamesi»ni imza edip takibata uğramıştı.

Cenup Türkistanda Müslümanlar, başlangıçta inkılâp hareketlerine bilfiil iştirak etmemişlerdi. 1905 yılının ilk yarısında^ vukua gelen heyecan, yalnız demiryollarının Rus işçileri ve asker arasına münhasır kaldı. Taşkent Müslümanlarından bazıları 10-15 martta Sebzâr Dehesinde Hakim Khoca Akhunkhocayev ve Kökçe Dehesinde Sultan Khoca Sa- dıkkhocayev’in evlerinde toplanıp bir petetion şekli kabul edip, umumî valiye verdiler. 26 nisanda Mehmed Osman Numan-Khocayev’in evindeki toplantıya, polis müdürü gelip kendilerini hapisle tehdit ettiğinden, Taşkentliler epey zaman toplantılardan sakındılar. Sonra 16 ikiıı- citeşrin ve 15,22,29 ilkkânun tarihlerinde Taşkent polis müdürünün müsaadesiyle toplantılar oldu. Burada kadılar, mollalar ve «biy»îer ve diğer burjuva illeri gelenleri toplanmıştı. General Curabek ve büj'ük tüccarlardan Arifkhoca ve Azizkhoca da bulundu. Burada Kazanlıların tesiriyle bilhassa din meseleleri ileri sürüldü ve Cenup Türkistanın Rus- yaya tâbi 'olmasından önce Imparatoriçe Katerinanın dahilî Rusya Müslümanlarının dinî idaresi hakkındaki fermanın Türkistana da tamimi istendi. Yine Türkistan idaresine ait kanunun Tatarlara Türkistanda gayrimenkul emlâk e'l’de edilmesini men’eden 64 üncü maddesinin kaldırılması isteniyordu. Talepnameye göre Taşkentte kurulması düşünülen «Müslüman Dinî idaresi» ne Rus valisi ve daha dört molla âza olacaktı. Taşkendin eski yerli şehir kısmında, yeni şehir idaresinden ayrı, bir belediye idaresi kurulması, şer’î kadıların hukukunun genişletilmesi, vakıfların medreselere geri verilmesi gibi yalnız ülemâyı ve kadıları, belediye âzası olmak istiyenleri ilgilendiren meselelere ait kararlar kabul

edıid;. Öteki şehirlerde de bu gibi toplantılar oldu. Hattâ Türkistanııi*. en karanlık köşesi olan Amu Derya şubesinde, Çımbay şehrinde gizli toplantılar olup, Ali oğlu Bekten adında birisinin evinde araştırma yapılarak, iiirkçe gazeteler müsadere edildi. Bundan başka bir de Türkistanlılardan Nijni Novgorod panayırında bulunan bazılaarı 15(r=:28) ağustos 1905 teki Birinci Umumî Rusya Müslüman Kongresine, diğer bazıları da 13-2 3 kânunusani 1906 da Petersburgda toplanan İkinci ve Nijni Novgorodda 1 6-20 ağustasta tapîanan Üçüncü Rusya Müslümanları Kongresine iştirak ettiler. Onlardan Özbek Emincan İlhamcanov ve Kazaklardan wŞahmerdan Molla Kuşçıguîev’in adı kongrenin basılı zabıtlarında kayıtlıdır. Yukarıda zikri geçen Navan Hazretin adamlarından olan Şahmerdan Molla, Müslüman ittifakı proğramına, Kazak topraklarının göçmenler için zaptediîmekten korunması ve mahkemelerde örf ve âdet esasında ,değil, şeriatle hükmedilmesi lüzumuna dair iki madde dercettirmek isteğinde bulundu. Başkurtlardan Şah Haydar Mirza Sırtianov, «Başkurtların toprak meselesi de Kazaklarınki gibidir» diye o isteğe iştirak etti. Bu meseleyi de programa bir madde olarak soktular.