A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Burada gazetenin dilinden bir numune vermek için birisinin Moskova seyahatin a ait hatıratından şu cümleleri nakledelim :

«Semer (Şamara) şehvide biz bargen fnyizler tokhtâb qalib bizlernin Mes- kevğa kitediirgân fayizdeğe köçub olmağımiz lazım boldi. Badezân ol şehirni ki- ciğaça hayli temaşa qıldiik. ikinci İdin Vnyenm Sabranya bahçeside . oltürgânim- da bir tatar qımızfurusğa rast keldüm. Bol qımızfuruş adamnın ükesi Peterburg yaqınıdağı Kranştat’da vayenni okaznoy imam iken. Bol şehirde mescidyoa ikan Efsus qıldın^ taaccüb qüdım, ki pad;sah-ı azam impiratorımıznm . zamanlarida her kim ozmin dîn ve milletide ber qarar fârigül-bâl keyfe, yeşâ’ muhayyer bolgan halde nıçun alanım müsülmân bolub mescidları yoq* ve kem bolsalar hem otuz evlik miisülmânler bâr ikenlcr. ...». («Tüzemni gazit» 1910 yılı, Nr.-78-79).

yeni (savtî) usulü elifba, kıraat, coğrafya, hesap ve tarihi islam gibi, o zamanın Tiirkistanı için yeni olan mevzulara ait iptidaî ders kit pla- riy'e eski mahallî hayatı tenkit için yazılan bazı tiyatro ve hikaye kitaplarından ibaretti. Birinci Özbekçe yeni usul elifbalar, Seyyıd Resul Khocanın 1900 yılında Taşkentte tabolunan «Üstazi evvel», Münevver Karinin 1901 de tabolunan «Edib-i evvel» adlı eserleridir. Zıkrolunan yeni Özbek edebiyatı hâdimlerinden bazıları eserlerini farsça da yazmışlardır. Semerkandda Behbudî, Seyyıd Âhmed Vaslî, Hacı Mu in, Sad- reddin Ayni, Bukharalı Fitrat o cümledendir. Bunlardan 1925 te vefat eden Seyyid Ahmed Vasli azerî türk şivesiyle de yazmış, eski Fuzulî’yi ve yeni Sâbir’i muvaffakiyetle taklit etmiştir. Semerkand ye Bukharada larsça yazan muharrirlerin özbekçesi zayıftır.

Tiyatro işleri, Behbudînin «Peder kûş» adlı eseriyle başlar. Mezkûr eser ilk defa olarak 1 9 1 3 te Taşkentte Kalizey tiyatrosunda sahneye konulmuştur. Daha Hacı Mu’înin «Toy», Ferganeli Hekimzade Ni- yazinin «Açlık Kurbanları», Abdullah Bedrinin «Cuvanmerg» \adlı eserleri meydana çıktı. Şiir ve hikâyelerden ve edebî eserlerden Seyyıd Ahmed Vaslinin «Gencine-i hikmet», «Edeb üçl-din», « Ayn ül-edeb», Behrambek Devletşahyefin «Millî eş ân tercüman» adlı kitapları ve Abdullah Evlâninin halkı intibaha davet eden şiirleri, anmaya değer. Bir


de rusça tahsil eden zevattan Semerkandlı Kokanbay Abdulkhalikovun 1904 te neşrettiği «Çiçek» ve «Arıcılık» gibi pratik mevzulara ait eser lerin tercümeleri tabolundu.

İçtimaî es îrlerden Abdurrauf Fıtratın «Necat» ve « Âüe» adlarında dinî ruhtaki eserleri, «Münazara» ve «Seyyah-i Hindî» hicvî ve tenkidi yazıları. Türkistanda olduğu gibi, Afganistanda da mâruf oldu (farsça yazılan bu son eser rusçaya da tercüme olunmuştur). Kazan Türklerinden de bazıları, Türkistana gidip çok mühim hizmetlerde bulunmuşlar, bazı âsâr ve gazeteler neşretmişlerdir. O cümleden Beketmır oğlu Âhmetcan, Muallim Şakir Muhtarî, Şakir Süleymanî ve muallim Muhtar Bekir ve Kari Abdurrahim Taci, İsmail Âbidof, Gazi Yunus (Gazi Âlim), Nogay Korganlı Tahir mâruftur. Bunlardan Şakir Süleyman! 4 cüz olarak çıkan «İslâm tarihi», vaktiyle Khıyva hanı IsfendiyaT Han huzurunda muallimlik eden Muhtar. Bekir de «Mufassal Türkistan Coğrafyası» adlı eserlerini yazmışlardır. (Bu son eser inkılâptan sonra tabolundu). Abdurrahim Taci (müstear ismi «Tiken»)nin de düzgün Özbekçe güzel şiirleri vardır.

Bu eserlerle beraber 1905 inkılâbından sonra vakitli matbuat ta
ilerledi. Bunlar da «Terakki» (1906-1907) (Taşkent, muharriri İsmail "Abid^v), «Khurşîd» (1906-1907, Taşkent, muharriri Münevver Kari),

«Şöhret» (1907-1908, Taşkent, muharriri Abdullah Evlâni), «Asıya» (1908, Taşkent, muharriri Ahmetcan Bektemirov), «Bukhara-i şerif» ( 1912-1913, Bukhara, muharriri Mirza Celâl Yusufzade, naşiri Mirb** delev), «Turan» (1912, Bukhara, muharriri Mirbedelev), «Semerkand» (1914, Semerkand, ^muharriri Mahmudkhoca Behbudî), «Seday-i Fer- gane» ( 1914-1915, Khokand, naşiri Abidcan Mahmud, muharriri Aşur Ali Zahirî), «Sada-i Türkistan» (1914-1915, Taşkent, muharrirleri Münevver Kari, ve Übeydullah Hoca) gazeteleridir. Bunlardan «Bukhara-i şerîf» farsça, «Semerkand» ise türkçe ve farsça idi.