A21 Avezbayev S

Brigadalar ishchi hovlilari x jalikning ishlab chiqarish b lim-
lari markazlari hisoblanadi. Ular tarkibiga garajlar, ishchi otlar 
251 

---

uchun otxonalar, boshqa binolar, qishloq x jalik texnikasi va av-
tomobillarni q yish va ta'mirlash uchun ochiq maydonchalar, 
oshxonalar, mexanizatorlarning dam olish joylari kiradi. Ularni 
b lim ishchilarining asosiy qismi yashaydigan ahoii yashasli joy-
larida, odatda, mavjud ishlab chiqarish markazlari hududida joy-
iashtirishadi. 
Chorvachilik majmualari va fermalarini joylashtirishda ihniy-
tekshirish muassasalarining, ularning ixtisosliklarini va mintaqaviy 
xususiyatlarini hisobga olgan holda, oqilona (optimal) lchamlari 
b yicha tavsiyalari rganiladi. Yirik x jaliklarning chorvachilik 
b limlarida odatda ishlab chiqarish jarayonlari kompleks mexani-
zatsiyalashtirilgan katta fermalar quriladi, Bunday tavsiyalarda 
zbekistonda paxtachilik x jaliklaridagi sut-tovar fermalarining 
optimal lchamlari 400—800 sigir, maxsus qoramollarni stirish 
va b rdoqiga boqishga ixtisoslashgan fermalarniki — 1000-—2000 
bosh, qorak I q ylari fermalariniki esa — 16—20 ming bosh 
ekanligi k rsatilgan. 
Bunday fermalarning samarali faoliyat k rsatish shartiaridan 
biri ularni, asosan, zida ishlab chiqarilgan ozuqa bilan ta'min-
lash hisoblanadi. 
Fermer x jaliklarida chorvachilik fermalarini joylashtirishda 
ularni qurishda namunaviy loyihalardan, sanoat konstruksiyalari-
dan va mahalliy qurilish materiallaridan foydalanish imkoniyati 
hisobiga olinadi (11-jadval). 
Chorvachilik fermalarining turlarini, sonini, lchamlarini va 
joylashishini belgilashda quyidagi omillar hisobga olinadi: 
— fermalarning tavsiya etilgan lchamlari; 
mavjud chorvachilik imoratlari va inshootlarining borligi, 
ularning si imi, ahvoli va qayta qurish imkoniyati; 
— yer turlari tarkibi, mustahkam ozuqa bazasini yaratish 
imkoniyati, birinchi navbatda, tabiiy va yaxshilangan ozuqa oli-
nadigan yer turlaridan foydalanish hisobiga; 
— malakali ishchi kuchining mavjudligi; 
— suv, elektr energiyasi, issiqlik va sh. . bilan ta'minlanishi. 
K chmas mulk obyektlari bilan ajralmas bo langan yer 
uchastkalarini, harnda chorvachilik binolari, inshootlar va mol-
larni mulkiy paylar hisobiga mulk qilib berishda, albatta, ishlab 
chiqarish markazlarini rivojlantirish yoki qayta qurish b yicha 
mulkdorlar istaklarini hisobga olinadi. 
252 

---

---

Ozuqa olinadigan yer turlari tarkibi, maydoni va joylashishi-
dan kelib chiqib, yashil konveyerning tarkibi, ozuqa ishlab chiqa-
rish tipi va mollarni saqlash tizimi aniqlanadi. Katta tabiiy 
yaylovlar maydoniga ega b linmalarda birinchi navbatda 
q ylarni, qoramollarning yaylovda boqiladigan b rdoqichilik va 
sutchilik fermalarini joylashtirish rejalashtiriladi. Haydalma yer-
larning katta maydonlariga ega b linmalarda parrandachilik fer-
malari, doimiy-yaylov usulida saqlanadigan so iladigan mollar 
joylashtiriladi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, aholining 
k nikmalarini, zootexnika, veterinariya, sanitariya-gigiena, quri-
hsh-loyihalash, iqtisodiy va tashkiliy-x jalik sharoitlarini ham 
hisobga olish kerak. 
Loyihada chorvachilik fermalarining soni ularning mavjudligi 
va ishlab chiqarishni k zlangandek tashkil etishdan kelib chiqib, 
aniqlanadi. Awalo, x jalikning yoki ishlab chiqarish b limining 
ixtisosligini aniqlovchi yirik fermalar joylashtiriladi. Keyin fer-
malar va ozuqa ishlab chiqarishni tashkil etishning zaro 
texnologik aloqalarini hisobga olgan holda, bu b Iinmalarda har 
xil turdagi mollarni jamlashning maqsadga nuivofiqligi t risida-
gi masala yechiladi. Masalan, sut fermalarini joylashtirish, chorva 
buzoqlariga ichirish uchun sutni olib keiishda qiyinchilik tu il-
masligi uchun, b rdoqichilik fermalari joylashishi bilan kelishti-
rilgan b lishi kerak. 
Yirik fermalarda mollarni yi ishda ular, asosan, zida 
yetishtiriladigan ozuqa bilan ta'minlangan b lishi kerak; aks hol-
da ozuqani, g ngni va g shtni tashish uchun transport xarajat-
lanning keskin oshishi fermalarga ozuqa yetkazib berishdagi uzi-
lishlar, mollarni yaylovga haydashning k payishi tabiiydir. 
Markaziy qishloqdan uzoqdagi kichik aholi yashash joylaridagi 
chorvachilik imoratlarini iloji boricha saqlab qolish kerak. Eng 
yaxshisi ularni ozuqa olinadigan yerlar bilan birga ijaraga berish va 
ta'mirlashdan yoki eng kam mehnat talab etadigan texnologiyali 
(qoramollar buzoqlarini boqish, q yiarni saqlash, parrandalarni 
boqish) fermalar uchun qayta jihozlashdan keyin foydalanish ke-
rak. Masalan, qoramol buzoqlarni joylashtirish uchun har xil ish-
lab chiqarish imoratlaridan (sigirxonalar, mol hovlilari) foydala-
nish mumkin. Bunday imoratlarni qayta jihoziashda hamda 
q yxonalar va q tonlarda q y va echkilarni saqlash mumkin. 
Shu bilan bir qatorda, yirik fermalar va chorvachilik maj-
mualari, odatda, ishlab chiqarish jarayonlarining yuqori mexa-
254 

---

nizatsiyalanish darajasiga (g ngni chiqarish, sigirlarni so ish, 
ozuqalarni tayyorlash va tarqatish va boshq.) hamda ishlab chiqa-
rishni va qayta ishlashni ta'minlovchi yordamchi bino va inshoot-
larga ega b iadi. Ularga ozuqa ishlab chiqaruvehi sexlar, g ng 
saqlanadigan joylar, siiosxonalar, qozonxonaiar, sut bloklari va 
sh. . kiradi. Shuning uchun bunday obyektlarni loyihalashda bar-
cha zarur imoratJarning mavjudligi aniqlanadi, yangilarini qurish 
m ljallanadi, yangi qurilish yoki fermalarni kengaytirish uchun 
uchastkalar tanlanadi. 
Issiqxona-parnik x jaligini asosiy qurilish — loyihalash ta-
lablariga (tuproq qatlanilari, qiyalik tomonlari sh. .) rioya qilgan 
holda, chorvachilik fermalari (bioyonil i sifatida ishlatiladigan 
g ngni tashish xarajatlarini qisqartirish uchun) va su orish man-
balarining yonida joylashtirish maqsadga muvotlq b ladi. 
Qishloq x jalik mahsulotlarini qayta ishlash b yicha korxo-
nalar hamda yordamchi korxonalar ularning x jalikdagi vazifalar-
ini va xomashyo manbalarini hisobga olib joylashtiriiadi. Masalan, 
mahsulotiarni konservalash joylari ular yetishtiriladigan joylar 
(bo iar, sabzavot almashlab ekishlar va boshq.) yoniga yoki 
y llar joylashishini hisobga olgan holda transportda olib kelish 
mumkin b lgan masofada joylashtiriladi. Chorvachilik mahsulot-
larini qayta islilash b yicha x jalikdagi ichki nuqtalar (pishloq 
qaynatish, yo chiqarish, koibasa sexlari, sutni sterilizatsiyalash 
va idishiarga quyish b yicha sexlar) chorvachilik fermalarining 
yonida quriladi. 
Har xil turdagi ishlab chiqarish markazlari y llar uzunliklarini 
qisqartirish, birgalikda foydalanish uchun qulay inshootlar va 
kommunikatsiyalarning yagona tarmo ini yaratish imkonini bera-
digan qilib joylashtiriladi. 
Tshlab chiqarish markazining maydoni quyidagidek aniqlanadi: 
Yangi quriladigan obyektlar uchun — tasdiqlangan aholi 
yashash joylarini (ishiab chiqarish markazlarini) rejalash va qurish 
loyihalari ma'lumotlari b yicha, ular b lmaganda esa namunaviy 
loyihalar va xshashlar (analoglar) ma'lumotlari b yicha: 
— qayta qurilayotgan obyektlar hamda mavjud ishlab chiqarish 
markazlari uchun, ularning yer bilan ta'minlanishini tahlil qilishda 
(q shimcha maydonlarni q shib olish yoki foydalanilmayotgan 
yerlarni olish imkoniyati bilan) — hisob-kitoblar asosida. 
Har bir ishlab chiqarish markazlari uchun yer uchastkasi may-
doni P
u
quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: 
255 

---

---

---

---

keitiriladi. Shu sababli ba obyektiarning yonma-yon joylashishlari 
maqsadga muvofiq b ladi. 
Ishlab chiqarish markazlarini mintaqalash chizmaiarida asosiy 
lshlab chiqarish majmualari, eng ahamiyatli imoratlar va inshoot-
lar guruhlarining chegaralari, asosiy k chalar va himoya daraxt-
lanning joylashishi koTsatiladi. Bunda albatta qurilish-loyihalash 
va boshqa sharoitlar hisobga olinadi.*