A21 Avezbayev S

Qir oqlarning qayta shakllanish mintaqasi — suv omborining 
nurash, yuvilish va shamoldagi suv t lqinlari ta'sirlari natijasida 
zgarib turuvchi qir oq polosasi. Bu mintaqaning tashqi chegarasi 
qir oqlarning barqarorlashgandan keyingi holatihisoblanadi. U 
loyihalash jarayonida tik, suv t lqinlari mavj urib turadigan 
qir oqlar atrofida 100 metrlik polosa tarzida belgilanadi. 
Sayoz suvli mintaqa — bu t on yuqori efidan 2 metrgacha 
past joylashgan yerlar. Bu yerlardir suv x jaligi uchun sezilarli 
foyda keltirmasdan, har xil kasalliklarni tarqatuvchi chivinlar 
makoniga aylanib qolishi mumkin. Shuning uchun ham, bu 
mintaqani belgilash sanitariya tadbirlarini olib borish va ayrim 
yerlardan qishloq x jalik ehtiyojlari uchun foydalanish imkoniy-
atlarini aniqlashda zarur. 
Tashkiliy va hududiy sharoitlarning qiyinlashish mintaqasi — bu 
suv ombori qurilishi natijasida oldingi maqsadlarda foydalanish 
mumkin boimagan yerlar. Bunday holat, x jalikning suv ombori 
qurilishidan keyin qolgan yerlari maydoni kamligi, ularga borish 
qiyin boiganligi yoki orollarda joylashganligi va boshqa tashkiliy-
x jalik sabablari natijasida vujudga keladi. 
Suv omborining suv bosadigan qismida ham zgarishlar boiib 
turadi, ya'ni suv bosadigan tloqlar maydonining qisqarishi, 
qir oqlar atrofidagi yer polosalarini vaqti-vaqti bilan suv bosishi 
hollari yuz beradi. Bularning hammasi loyihalashda hisobga olina-
di. 
Yirik suv omborlari loyihalarini ishlashda qator loyiha tash-
kilotlari qatnashadi. Loyihalarni tuzish jarayoni bir necha 
bosqichda olib borilib, loyiha oldi va loyihalash ishlaridan tashkil 
topadi. X jaliklararo yer tuzish masalalari suv ombori t onini 
loyihalash bosqichlarini hisobga olgan holda yechiladi. Bunda av-
valiga — t onni joylashtirish va yuqori b'ef sathiga qarab, keyin 
— t onning tasdiqlangan rniga va suv ombori b yicha yuqori 
b'ef sathiga qarab loyiha ishlanadi. Bu ishlarni bajarish jarayonida 
qilingan texnik-iqtisodiy asoslash k rsatkichlari suv omborini joy-
lashtirish yechimlari (variantlari) orasidan yaxshisini tanlashda 
hisobga olinadi. 
137 

---

Keyin suv omborining ta'siri mintaqasi uchun x jaliklararo 
yer tuzish loyihasi quyidagi tartibda tuziladi. 
1. Suv bmborining va t on qurilishining ta'siri mintaqasiga 
kiruvchi barcha yerlarning joylashishi, suv bosadigan, sizot suvlari 
sathi k tariladigan, sayoz suvli mintaqalar, qurilish maydonlari va 
sh. . tumanlar va x jaliklar b yicha chegaralari belgilanadi. 
Ajratilgan yerning asosiy qismini tashkil qiladigan suv om-
borining zini joylashtirish suv bilan qoplanadigan mintaqa 
chegaralariga qarab amalga oshiriladi va 1:25000 yoki 1:10000 
masshtablardagi loyiha rejalarida k rsatiladi. Bu rejada suv om-
bori va GES qurilishlari uchun ajratiladigan yerlar k rsatiladi va 
suv ombori ichida hosil b ladigan orollar aniqlanib, ulardan foy-
dalanish y llari belgilanadi. 
2. Ajratiladigan yerlar chegaralari aniqlangandan keyin ular-
ning maydonlari hisoblanadi va har bir viloyat, tuman suv ombori, 
yerdan foydalanuvchilar b yicha yerlar eksplikatsiyasi tuziladi. 
3. Loyiha chizmasida sishloq x jalik korxonalari yerlaridan 
chiqariladigan, sizot suvlari sathi k tariladigan mintaqa chegaralari 
ham k rsatiladi. Bu mintaqa yerlarida qurilish ishlarini olib borish, 
loyiha b yicha belgilangan yerdan foydalanish turini zgartirish 
mumkin emas. Har bir x jalik b yicha sizot suvi cathi k tariladi-
gan yerlar maydoni aniqlanib, yerlar eksplikatsiyasi tuziladi. 
4. Keyin yer ajratish bilan bo Iiq bir qator ahamiyatli 
masalalar yechiladi. Ular jumlasiga: suv bosishi, sizot suvi sathi 
k tarilishi, qir oqlar yemirilishi, yer surilishi, sanitariya holati-
ning yomonlashishi va boshqa tashkiliy-x jalik sabablariga k ra 
foydalanish mumkin boimaydigan yoki zining x jalik uchun 
ahamiyatini y qotgan qishloqlar, ishlab chiqarish markazlari, 
y Uar, k priklar, aloqa tarmoqlari va boshqalar aniqlanadi; 
ayrim obyektlarni muhofaza qilish zarurati aniqlanadi. 
Suv bilan qoplanadigan mintaqaning sayoz joylari chegaralari 
belgilanadi va ularning maydonlari aniqlanadi. Ulardan x jalik 
maqsadlarida foydalanish va muhandislik muhofazasi masalalari 
yechiladi. 
Muhandislik muhofaza — bu har xil muhandislik inshootlari 
yordamida qishloqlarni, korxonalarni, dalalarni, bogiarni va 
boshqa foydalaniladigan yerlarni suv bosishidan, sizot suvlari sathi 
k tarilishidan, qir oqlar yemirilishidan muhofaza qilishdir. 
Muhofaza qilinadigan hududlarda ortiqcha suvlarni chiqarib 
yuborish tadbirlari (zovur-drenajlar yordamida) amalga oshiriladi. 
138 

---

---

chiqarishi zararlarining miqdori va ularni qoplash yoilari 
aniqlanadi. Qishloq x jalik yerlari maydonlarini va mahsulot ish-
lab chiqarish hajmini qoplash maqsadida zlashtirish uchun 
yaroqli yangi yerlar izlanadi, yoki su orish, zaxini qochirish va 
boshqa tadbirlar yordamida kam unumli yer turlarining sifati 
yaxshilanadi. Bunda zlashtiriladigan yerlar olinadigan yerlardan 
kam boimasligi kerak. lloji boricha ularning maydonini ken-
gaytirish uchun hududiy sharoit yaratish kerak. Bunda yerlarning 
sitati hisobga olinadi. 
6. Yer egalari va yerdan foydalanuvchilar k radigan zarar 
miqdori ham aniqlanadi. Bu zarar korxonalar va tashkilotlar, deh-
qonlar, ishchilar va xizmatchilarning suv bosishi va sizot suvlari 
sathi k tarilishi natijasida k radigan zararlarini z ichiga oladi. 
Hamma zararlar miqdori, ularni qoplash hamda aholini k chirish 
bilan bogiiq xarajatlar aniqlanadi. 
7. Suv bosadigan yerlarning ustki unumdor qatlamini qirqib 
olish, saqlash va undan foydalanish b yicha takliflar tayyorlanadi. 
Bu takliflarni amalga oshirish uchun ishchi loyihalar ishlanadi. 
8. Yangi obyektga yerlarni berishning asosiy shartlari b yicha 
tavsiyalar tayyorlanadi. Bu tavsiyalar buzilgan transport aloqalarini 
tiklash, tabiiy resurslarni va atrof-muhitni, madaniy va tarixiy 
obidalarni muhofaza qilish, suv ombori suv resurslaridan foy-
dalanish tartibini belgilash va boshqalarni z ichiga oladi. 
Suv ombori qurilishi mintaqasiga tushgan x jaliklar hududla-
rini, aholi tizimini va ishlab chiqarishini qayta tashkil etish 
b yicha tavsiyalar tayyorlanadi. Bu tadbirlarni amalga oshirish 
uchun zarur xarajatlar miqdori aniqlanadi. Bunda qishloq x jalik 
yerlarini va qishloqlarni suv bosishi, sizot suvlari sathi k tarilishi, 
x jaliklar yerlarining boiinib qolishlari hisobga olinadi. 
Qishloq x jalik korxonalari yerlari suv ombori qurilishi natijasi-
da t la yoki qisman suv tagida qolishi mumkin. Ularning normal 
faoliyat k rsatishi uchun yerlarga yangi yerlar q shish yoki ixti-
sosliklarini zgartirish zarur boiadi. Yerlarning oz qismini suv 
bosgan x jaliklar samarali x jalik yuritish imkoni boisa saqlab 
qolinadi. Ayrim hollarda yerlarning oz qismini suv bosishi ham 
x jalik yer maydonining noqulay joylashuviga olib kelishi mumkin. 
Qishloqlarga nisbatan ham har xil sharoit vujudga kelishi 
mumkin: qishloq qisman suv tagida qolishi yoki sizot suvlari sathi 
k tarilishi natijasida imoratlar qishloq ichida boshqa joyga k chi-
rilishi yoki qishloq yoniga joylashtirilishi mumkin; qishloq toia suv 
140 

---

tagida qoladigan yoki sizot suvlari k tariladigan mintaqaga tushib 
qolsa, u yangi joyga yoki boshqa qishloqqa k chirilishi mumkin. 
Suv ombori qurilishi sababli, qishloq x jalik korxonalarini 
qayta tashkil etishda quyidagi yechimlarning biridan foydalaniladi: 
qishloq x jalik korxonasini yerlarining maydoni va joylashishini 
zgartirgan holda saqlab qolish; bir necha x jalikhi birlashtirish; 
x jalikni eski joyda tugatib, yangi joyga k chirish. 
Yirik GES suv omborlari katta maydonlarni egallaganliklari 
uchun bir necha ma'muriy tumanlar, hattoki viloyatlar hududida 
joylashishi mumkin. Tuyam yn suv ombori esa ikki davlat 
zbekiston va Turkmaniston hududlarida joylashgan. Suv om-
borlariga yer ajratish uchun tuziladigan x jaliklararo yer tuzish 
loyihalari ma'muriy tumanlar b yicha tuziladi va iqtisodiy 
asoslanadi.