Abdulla sher axloqshunoslik

1 Ibn Sino. Bahmanyor al-Ozarboyjoniy bilan munozara. A .Zohidiy tarjimasi.
« S o g io m avlod uchun» jum ali, 1996-yil, 3—4-sonlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— komil inson masalasi. Ibn Sinoning fikriga ko‘ra, Yaratganga m uhabbat 
odam ni inson zoti qobil bo'lgan kom illik darajasiga olib chiqadi. Y a’ni 
ruhning quyi kuchlari va qism lari uning ulug‘vor va olijanob kuchlari 
ham da intilishlari bilan yaqinlikda b o ‘lib, ular ta ’siriga tushishi natijasida 
fazilat kasb etadi. Bu fikr, Allohga m u habbat faqat tarkidunyochilik 
orqaligina em as, balki rosm ana insoniy hayo td a h a m r o ‘yobga chiqishi 
m um kinligini anglatadi. Shu bois «Ishq risolasi»dagi b u kabi o ‘rinlarni 
naqshbandiya tariqatining vujudga kelishida dastlabki g ‘oyaviy asos, 
u m u m a n , ta s a w u f falsafasi va a x lo q sh u n o slig i u c h u n ilk nazariy 
poydevorlardan b o ‘ldi, deyish m um kin.
Ibn Sino taqdir masalasiga ham o ‘ziga xos yondashadi. U Navoiyning 
«Lison ut-tayr» dostonida X udoga yetishgan shayxlardan biri sifatida 
tasv irlan g an A bu Said ibn A bul X ay r M e h a n iy b ila n m u n o za ra- 
yozishm asida Alloh hech q achon b iro r-b ir kim saga y om onlik, yom on 
taq d ir istam asligini, kim ning taqdiri y o m o n b o ‘lsa, bun ga uning o ‘zi 
sababchiligini, y a’ni insonning qilm ishlari uning taq d iri ekanini aytib, 
shunday deydi: «Asl al-H akim (y a’ni A lloh) inoyatiga k o ‘ra, olam da 
m avjud b o 'lg an yom onlik — o lam nin g m aqsadi em as. O lam ning asl 
m urodi yaxshilikdir, yom onlik em as!»1. Buyuk v atan d o sh im iz savob va 
aqob (jazo) m asalasida ham m o h iy a ta n ta s a w u fiy y o ‘nalishda fikr 
yuritadi.
M ashshoiyyunlik oqim ining yana b ir m a sh h u r va so ‘nggi vakili, 
O vro‘pad a «A w erroizm » degan y o 'n a lish n in g asoschisi, qurdobalik 
(ispaniyalik) m utafakkir Ibn Rushd (lo tin c h a A w e rro y e s, 1126—1198) 
h a m a x lo q s h u n o s lik ilm i t a r a q q iy o t ig a u lk a n h is s a q o ‘s h g a n
allom alardan. U ning fikriga k o ‘ra, ezgulik va yovuzlik, u lar tabiiy yoki 
ijtim oiy xususiyatga ega b o'lish id an q a t’i n azar, o ‘z h o lic h a m avjuddir. 
Tabiiy ezgulikning m anbai A lloh, lekin ezgulik yovuzlik bilan yonm a- 
yon keladi. C h u n on chi, olov foyda keltirishi b a ro b a rid a , o ‘rm onga o ‘t 
ketsa, hayvonlar va o ‘t-o ‘lanlarni halok etish xususiyatiga ega. G archand 
olovni X udo yaratgan b o ‘lsa h a m , u n in g bu xususiyatini o ‘zgartira 
olm aydi, xuddi shuningdek, rangni y aratgan X u d o u nga eshitishim iz 
m um kin b o ‘ladigan xususiyat ato eta olm aydi.
Ib n R ushd bu tu n islom olam i u c h u n d o im o m u h im b o ‘lib kelgan 
ixtiyor erkinligi m uam m osiga h a m k a tta ah am iy at bergan. U insonga