Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

10. Kelishuvlar nisbatining qanday variantlari mavjud? 
A.
Murosa, urinish, ekspansiya. 
B.
Bozor,talab vataklif. 
C.
Shartnomalar asosida. 
D.
An‘anaviy, uruf-odatlar asosida. 
MAVZUGA DOIR MUHOKAMA UCHUN SAVOLLAR : 
1.
Transaksiya xarajatlari va foydalilikni o‗lchashning o‗ziga xos jihatlarini 
tushuntiring? 
2.
Transaksiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida tashkiliy 
tuzilmalarni amaliy tahlil qilish koidalarini sharxlab bering? 
3.
Transaksiya xarajatlari miqdorining ekspert baholaridagi tafsiloti kanday? 
4.
Firmaning balansi uning tarkibi to‗g‗risida ma‘lumot bering? 
5.
Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi 
asosida hal etish variantlarini sharxlab bering? 
6.
Nizolarning keskinligini pasaytirish mezoni bo‗yicha optimallashtirish 
variatlarini sanab uting?. 
7.
Shartnomaning qiyosiy ustunliklari nimalarda namoyon bo‗ladi? 
8.
Transaksiya xarajatlari tarkibining axborot bazasi qanday hujjatlarda 
mujassamlangan? 
9.
Firma balansi qanday maqsadda tahlil qilinadi va bunda qanday indekslar 
hisoblab chiqiladi? 
10.
Kelishuvlar nima uchun zarur va ularning qanday yo‗nalishlari mavj 

---

336 
XII BOB. FIRMANING TAShKILIY-HUQUQIY 
ShAKLINI TAHLIL QILISh 
 
12.1. Mulkiy xuquqlarning tavsiflanishi 
12.2. Tashkiliy-huquqiy shaklni tanlash mezonlari 
12.3. Tashkiliy-huquqiy shakl firmaning strategiyasi haqidagi axborot 
manbasi sifatida 
 
12.1. Mulkiy xuquqlarning tavsiflanishi 
 
Mulkchilik huquqlari nazariyasi har qanday tashkilotni mulkchilik 
huquqlarining 
ishtirokchilari 
o‗rtasida taqsimlanishini belgilab beruvchi 
shartnomaga olib keladi. «Firma» atamasi shartnoma kelishuvlari asosida 
faoliyatni tashkil etishning qisqartirilgan ta‘rifi hisoblanadi. Kouz teoremasiga 
muvofiq erkin almashuv natijasida erishilgan huquqlar taqsimoti eng optimal 
variant (transaksiya xarajatlari nolga teng) bo‗lib, o‗zaro hamkorlik ishtirokchilari 
uni o‗zgartirishdan manfaatdor emaslar. Shu sababli tashkiliy tuzilmani amaliy 
tahlil qilish uchun mulkchilik huquqlari nazariyasini qo‗llashga bo‗lgan qiziqish 
shu bilan shartlanganki, haqiqatda transaksiya xarajatlari nolga teng emas, demak, 
huquqlar taqsimoti resurslardan foydalanish samaradorligiga 
ta‘sir ko‗rsatadi
. 
Mulkchilik huquqlari nazariyasi tashkilot faoliyatining o‗ziga xosligiga qarab 
mulkdorlar o‗rtasida huquqlar taqsimotining eng optimal variantini tanlashga 
yordam beradi. Bundan tashqari, korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli 
to‗g‗risidagi ma‘lumotlar asosida sheriklarni tanlash imkoniyati ochiladi. 
U yoki bu tashkiliy-huquqiy shaklga xos bo‗lgan huquqlar taqsimoti 
O‗zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksining «Yuridik shaxslar» deb 
nomlanuvchi 4-bobida qayd etilgan me‘yorlar bilan belgilanadi. Yuridik shaxslarni 
tashkil etishning tashkiliy-huquqiy jihatlari mulk huquqining turli iqtisodiy 
sub‘yektlarga tegishli alohida huquqlarga ajratilishiga yo‗l qo‗yadi. Misol 
tariqasida tashkiliy-huquqiy shaklni belgilovchi huquqlar to‗plamining ayrim 

---

337 
jihatlarini quyidagi jadval orqali havola etamiz, unda turli huquqlarning tegishliligi 
Fuqarolik kodeksining tegishli moddasida belgilangan (12.1.1-jadval).