136
VI BOB. XUFYONA IQTISODIYOT
6.1. Xufyona iqtisodiyotning kelib chiqishi sabablari
6.2. Xufyona iqtisodiyot turlarining tasnifi va uni baholashga nisbatan
yondashuvlar
6.3. Xufyona bozor institutsional tizim sifatida
6.4. Jahonda xufyona iqtisodiyot
6.5. O„zbekistonda xufyona iqtisodiyot va korrupsiyaga qarshi kurash
yo„llari.
Norasmiy iqtisodiyot bilan bog‗liq muammolarni o‗rganish iqtisodiyot
fanida alohida o‗rin tutadi. Bu hol muzkur faoliyatning keng ko‗lamliligi
va ayni
paytda uning to‗liq hajini o‗lchab bo‗lmasligi bilan izohlanadi.
Xalqaro valyuta fondi (XVF)ning baholariga ko‗ra, 2000-2001 yillarda
jahonda xufyona faoliyatdan olingan daromad bir yilda 1 trl. dollardan 3
trl.dollargachani tashkil qildi, bu jahon yalpi mahsulotining 2 foizidan 3
foizigachasiga teng ko‗rsatkichdir.
So‗nggi vaqtlarda iqtisodiyotning xufyona sektori iqtisodchilar, sotsiologlar,
siyosatshunoslarning diqqatini ko‗proq o‗ziga jalb etmoqda. Xususan, uning paydo
bo‗lishi va jamiyatda yanada tarqalishi sabablari batafsil tahlil qilinmoqda. Bunda,
ayniqsa, chet elda va Rossiyada ko‗p sonli adabiyotlarni
yuzaga keltirgan yangi
institutsional yondashuvning qo‗llanilishi eng samarali vosita hisoblanmoqda.
Yangi institutsional yondashuv asosiy e‘tiborni insonning xo‗jalik faoliyatini
belgilab beruvchi va cheklovchi ―o‗yin qoidalari‖ bilan iqtisodiy rivojlanish
jarayoni o‗rtasidagi bog‗liqlikka qaratadi. An‘anaviy neoklassik nazariya,
rivojlanish jarayonini tahlil qilayotib, ishlab chiqarishni resurslar (er, ishchi kuchi,
kapital) sarfi va ishlab chiqarish texnologiyasini tovarlar
ishlab chiqarish va
xizmatlar ko‗rsatish bilan bog‗lovchi tizim sifatida ko‗rib chiqqan holda, uni tor
ma‘noda ta‘riflaydi. Institutsional yondashuv esa
iqtisodiyot bilan iqtisodiy
137
almashuvda ―o‗yin qoidalari‖ni belgilab beruvchi institutlar o‗rtasidagi teskari
bog‗liqlikka e‘tibor qaratgan holda, ushbu asosiy qoidalarni yanada kengaytiradi.
Tadbirkorlarning harakatlari o‗rnatilgan ―o‗yin qoidalari‖ga mos kelib, ular
bilan himoyalansa, iqtisodiyot rasmiy sektorining unsurlari hisoblanadi. Va
aksincha, ushbu qoidalarga
amal qilinmagan hollarda, tadbirkorlar iqtisodiyot
xufyona sektorining unsurlari sifatida ko‗rib chiqiladi. Boshqacha aytganda,
o‗rnatilgan qoidalarga itoatkorlik ―qonuniy‖ iqtisodiyotda
ishtirok etishning
birinchi darajali mezoni hisoblansa, ayni paytda o‗rnatilgan qoidalarga amal
qilmaslik yoki ularni chetlab o‗tish esa xufyona iqtisodiyotda ishtirok etish mezoni
hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: 
