Ağaverdi XƏLİl türk xalqlarinin yaz bayramlari

Başqırdların yaz bayramı “Habantuy”dur. Habantuyun mifoloji mənası kult mərasimi və yarışlardan ibarətdir. Başqırdca yaxşı mənasında olan arın, yarmaq mənasında olan yarın, yarış mənasında olan yarış –r/ar kökündən olduğu ehtimal edilir. Belə düşünülür ki, Ural çayının buzlarının yarılması yazın gəlişinin ilk əlamətidir.Habantuyda göstərilən bütün yarışlar başqırd mifologiyasını simvolizə edir.Bayramın adı isə “haband”dır.

İstənilən xalqın mifologiyası qədim dövrlərdən kultla sıx bağlı olub. Mifologiya kult vasitəsilə reallaşıb, burada hər bir ritual insanların Tanrıya ibadət hərəkətlərini təcəssüm etdirir. Bunun nəticəsində kult şəbihə çevrilir.

Yazın gəlişi, təbiətin oyanışını göstərən ilk yaz bayramı “Karqatuy”dur. Bu bayramda 12 yaşından yuxarı oğlan uşaqları və qadınblar iştirak edirlər. Bu bayramın əsas məqsədi gələn yaz mövsümünün uğurlu olmasına təsir göstərməkdir. Bu bayramın əsas ritualları:ərzaq toplamaq, mərasim sıyığı hazırlmaq , kollektiv gəzinti, quşların yemlənməsi, birgə xeyir-duadan ibarətdir. Bu bayramda qadınlar dağ başına qalxır, ağacları bəzəyir. Yağış yağması arzu edilir. Buğda sıyığ, hədiy (tarı butkası) kimi ritual yeməkləri hazırlanır.

Səpin başlananda Sabantuy, biçindən sonra isə Yıyın, Tuy yıyını mərasimləri keçirilir.

Başqırdların Günəş tanrını (Tösre Qoyaşı) qarşılama mərasimində üzü günəşə doğru dayanılır, ovuclar üzə tərəf olmaqla əllər açılır. Xalq inancına görə Günəş tanrı sağlamlıq verir. Günəşə müraciətlə oxunan ritual mətni belədir:
Ey Qoyaşım! = Ey Günəşim!

Ey, Tösre Qoyaş!= Ey Tanrı Günəş!

Yaqtı kin birzes,= İşıqlı gün verdin,

Tınıs tin bir! = Dinc gecə ver!

As itmö! = Ac etmə!

Yalanqas itmö!= Yalın etmə!

Qartlıqta moxtaj itmö! = Qocalıqda möhtac etmə!

Yılıt bezze!= İsit bizi!

İret bezze!=Qızdır bizi!

Ey Tösre Qoyaş!= Ey Tanrı Günəş!

Bu müraciət formullarında Göy Tanrı və Günəş eyniləşdirilir. Ayrıca işıqlanmanın özü böyüdülür və müstəqil gücə və ilahi tə`sirə malik olan və Günü bəxş edən müstəqil tanrı adlandırılır. Başqırd inanclarında və miflərində Günəş tanrı ilə Göy tanrı differensasiya olunur (История Башкортостана с древнейших времен до наших дней. Уфа, 2004, с. 45). Volqaboyu türklərində, tatarlarda günəşi qarşılama ritualının izləri folklor mətnlərində qalmaqdadır. Məsələn:

Koyaş çık,

Koyaş çık – deyə oxunan mətn həmin arxaik ritualın rudimentidir. Azərbaycan folklorunda da Günəşi qarşılama ilə bağlı mətn mə`lumdur:

Gün çıx, gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

Keçəl qızı evdə qoy,

Saçlı qızı götür çıx.

Yakut türklərində Tanrının şərəfinə keçirilən yaz bayramı “Isıax” dır. Bu bayramda kımıs payalanır, oynayır, rəqs edirlər, təbiətin yazda dirlməsi haqqında nəğmələr oxuyurlar (Yakutskie narodnıe skazki. M., Detskaya literatura, 1983, s.9.). Bayram xüsusi bir yerdə keçirilir. Həmin yer öncədən bayram üçün hazırlanır. Təxminən yarım ay əvvəl bayramın keçiriləcəyi yerə ağaclar əkilir. Şaman yerə qımız səpir, dualar edir. Bayramda dilək dilənir, niyyət edilir, əkilmiş ağaca lent kimi parça bağlanır.

Yakutların “Isıax” bayramı Günəşə və məhsuldarlıq mərasiminə həsr olunur. Bu bayramda Günəş səma atı kimi qəbul eduilir və o Yuryunq Ayıı Toyonun (Ağ yaradıcı cənab) özü kimi başa düşülür. Isıax bayramını ritualı və alqışı bilən hörmətli adamlar icra edir.