Ağayev Samir

1.2 Böhranın Səbəbləri və İslam Maliyyə prinsiplərinin bu səbəblərə münasibəti
Məşhur iqtisadçı alimlər və profesional maliyyə ekspertləri böhranın əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərirlər. Həmin səbəbləri İslam Maliyyəsi prizmasından təhlil etmək çox maraqlı olardı.
1.2.1 Borc bazisli maliyyələşmə (debt-based financing) və Köpüklənən maliyyə sektoru.
Maraqlısı odur ki, bazar iqtisadiyyatını dəstəkləyən bütün iqtisadçı alimlər və ekspertlər özləri də etiraf edirlər ki, mövcud sistem köpüklənməyə məhkumdur. Çünki, real sektorla maliyyə sektoru arasında ədalətli proporsiyanı qoruyacaq, təmin edəcək bir mexanizm yoxdur və ya mövcud sistem bunu qorumağa qadir deyil. Eyni zamanda maliyyə sektorunun fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar heç də effektli deyil və kosmetik xarakter daşıyır. İslam Maliyyə Sistemi isə bu ədalətli proporsiyanı qoruya bilər. Çünki, İslam prinsipləri üzərində qurulan maliyyə sistemi və bankçılıq, ənənəvi sistemdən fərqli olaraq dəyər yaradır, real sektora xidmət edir və real sektorla maliyyə sektoru arasında ədalətli proporsiyanı təmin edir. Ənənəvi bankların isə iqtisadiyyatda rolu pul yaratmaqdır. Məlumdur ki, banklar maliyyə vasitəçisi rolunu oynayaraq pul yaradırlar. Bütün maliyyə ədəbiyyatlarında bu cümləyə rast gəlmək mümkündür: banklar havadan (heç nədən) pul yaradır. Nə qədər qəribə səslənsə də, doğrudur. Bankların (ənənəvi bankların) pul yaratması prosesini də qısaca nəzərdən keçirək. Məsələn, fərz edək ki, hər hansı bir ölkə iqtisadiyyatında cəmi bir bank fəaliyyət göstərir. Bankın rezerv əmsalı 10% - dir, yəni qəbul edilən depozitlərin 10% - i rezervdə saxlanılır, 90% - i isə kredit formasında borc verilir. Vasim adlı əmanətçi bu banka 100 AZN depozit yatırır. Bunun 10 AZN – i rezervə gedir. 90 AZN – i isə bank Rasimə borc verir. Rasim də bu pula gedib Şakirdən hər hansı bir mal alır. Şakir də həmin pulu yenidən gətirib banka depozit yatırır. Bank yenidən 90 AZN – nin 10% - i, yəni 9 AZN – i rezervlərə yönəldir və 81 AZN – i Fəridə borc verir. Fərid də eyni qayda ilə bu 81 AZN - ə gedib Əhməddən öz ehtiyacı üçün hər hansı bir mal alır. Əhməd də bu pulu gətirib yenidən banka depozitə qoyur. İndiki anda prosesi müvəqqəti olaraq dayandıraq. Yaranmış mənzərəyə diqqət etsək görərik ki, eyni pul dövr edərək yeni depozit formasında banka daxil olur və bank bu pulu (eyni pulu) təkrar – təkrar satır. Bu mərhələdə bankın balans hesabatının aktivlər bölməsinə nəzər yetirək. Bankın aktivləri rezervə yönəldilmiş 19 AZN və kredit verilmiş 171 AZN – dən ibarətdir. Baxmayaraq ki, pul kütləsi dəyişməyib və eyni səviyyədə qalıb, lakin bank indiki halda bu dəyişməyən 100 AZN – dən 171 AZN yarada bilib. Biz bu prosesi axıra qədər davam etdirsək bank 100 AZN – dən 1000 AZN yaradana qədər eyni pulu təkrar – təkrar sata bilər. Beləliklə, məlum oldu ki, 10% - lik rezerv əmsalı ilə bank 1 AZN – i heç nədən 10 dəfə artıraq pul yaradır və ya 1 AZN - ə görə 9 AZN əlavə pul yaradır. Yəni bank sistemində hər dəfə borc verildikdə pul yaranır və üstəlik önəmli deyil ki, bu zaman əlavə dəyər yaranır, yoxsa yox. Əgər rezerv qaydası ümumiyyətlə tətbiq olunmasa pul yaranması sonsuza qədər davam edə bilər. Bankın yarada biləcəyi pulun həcmi pul (və ya kredit) pultiplikatoru adlanan düsturla ifadə olunur. Bu düstur belədir: bankın yaradacağı kreditin həcmi = məbləğ / rezerv faizi. Yuxarıdakı vəziyyəti bu formulaya tətbiq etsək 100 / 10% = 1000 AZN alınır, yəni bank 100 AZN – dən 1000 AZN əlavə pul yaradır. Bu o deməkdir ki, bank özünün olmayan eyni bir pulu təkrar – təkrar sataraq havadan əlavə pullar yaradır, həm də bu prosesin real sektora hər hansı bir fayda verməsi kimi bir qayda da yoxdur. İslam Maliyyə Sistemində isə pul yeni dəyərin yaranması ilə yaranır. Cari maliyyə sistemində isə artıq qeyd edildiyi kimi bu qayda qorunmur. 1920 – ci ildə İngiltərənin mərkəzi bankı olan Bank of Englandin direktoru Sir Josiah Stamp bankçılıq və onun pul yaratması ilə bağlı çox tənqidi fikir bildirmişdir. Sir Josiah Stamp: “Bankçılıq ədalətsiz düşünülüb və günahla doğulub. Bankirlər bütün dünyaya sahibdirlər. Əgər onların əlindən dünyanı alsanız, lakin pul yaratmaq səlahiyyətini onlarda saxlasanız, onlar yenə də kifayət qədər əlavə pullar yaradaraq əllərindən alınanı geri alacaqlar. Əgər pul yaratmaq səlahiyyətini banklardan alsanız, o zaman bu dünya daha yaxşı bir dünya olacaq. Amma siz bankirlərin köləsi olmaq istəyirsinizsə, onda bankirlərin pul yaratması prosesinə mane olmayın.”

İslam Bankları bəzən layihələrə mənfəət və zərərə şərikli (Muşarakah) daxil olurlar, bəzən isə layihəni tamamilə maliyyələşdirirlər (Mudarabah) ki, bu da uduzmaq fonunda iş adamlarında sonralar da iş görmək üçün stimul yaradır. Bu fakt isə ən önəmlisi real sektorun xeyrinədir və İslam Maliyyə Sisteminin real sektorla maliyyə sektoru arasında proporsional inkişafı təmin edən əsas alətlərindən biridir.

Məlumdur ki, mövcud maliyyə sistemindəki Borc maliyyələşməsi faiz üzərində qurulub. Məlum böhrandan sonra çökmüş və böyük itkilər vermiş Ənənəvi bankçılıq da faiz üzərində qurulub. İslam isə faizi qadağan edir. Həm də ənənəvi bank sistemi domino effektinə də məhkumdur. Bu böhran zamanı da domino effektinin necə işlədiyinin hər birimiz şahidi olduq. İslam Maliyyə Sistemi isə əsasən pay bazisli maliyyələşməni (equity - based financing) dəstəkləyir. İslamın icazə verdiyi borc maliyyələşməsi isə ənənəvi sistemdən fərqli olaraq satış (və ya icarə) vasitəsilə reallaşır. Bu zaman əməliyyat maddi aktiv təminatlı (assset based) olur və klassik iqtisad qanunauyğunluğu ilə ifadə etsək “pul - əmtəə - pul” münasibəti qorunur.

İslam Bankçılığında depozit gəlirləri bankın aktivinin yaratdığı gəlirlərdən asılıdır. Bu asılılıq həm bankın, həm də maliyyə sisteminin effektivliyini və sağlamlığını artırır.

Faiz üzərində qurulmuş maliyyə sistemi ödənilə bilməyən borc yaradır – varlı insanları daha da varlı edir, kasıbları isə daha da kasıblaşdırır. Deməli İslam Maliyyə Sistemi həm də sosial təbəqələşmənin dərinləşməsinin qarşısının alınması üçün də əlverişlidir.

İslam Bankçılığı mikroiqtisadiyyat prizmasından da əlverişli ola bilər. Belə ki, faiz həm yaxşı, həm də pis vaxtlarda ödənilməlidir. Amma dividendlər isə çətin vaxtlarda ixtisar oluna bilər. Faizi kökündən qadağan edən İslam Maliyyəsinin üstünlüyü də burada özünü açıq – aşkar göstərir. Yəni, İslam Maliyyəsi pis vaxtların, böhran vaxtlarının gələ biləcəyini qəbul edir, pis vaxtlarda firmanın dividendləri azaltmaq hesabına ənənəvi rəqiblərindən fərqli olaraq daha az zərər görməsini təmin edir və ənənəvi rəqiblərində olduğu kimi “belə çətin vəziyyətdə bir də faizləri ödəməliyəm” probleminin yaşanmamasına zəmanət verir. Bu məqam İslam Maliyyə Sisteminin və İslam Maliyyə İnstitutlarının sistematik maliyyə böhranları zamanı daha dayanıqlı olduğunu sübut edir. Həm də bu, yalnız nəzəriyə deyil, sonuncu maliyyə böhranını zamanı özünü sübut etmiş bir praktiki reallıqdır.

Çox maraqlıdır ki, bəzən bəzi korporasiyalar, banklar, investisiya fondları və s. son zamanlar, xüsusilə də böhran zamanı borc problemlərini borc hesabına həll etməyə meyil göstərirdilər. Buna maliyyədə Ponzi sxemi deyilir. Borc hesabına borcun ödənilməsi nə dərəcədə effektlidir və bu proses nə vaxta qədər davam edə bilər? Qısaca haşiyə çıxaraq vacib bir məqamı qeyd etmək münasib olardı. Belə ki, İslam Maliyyə Sisteminin risksiz və böhransız bir sistem olduğunu düşünmək tamamilə yanlışdır. İslam Maliyyə Sistemində də böhranlar baş verə bilər. Lakin ənənəvi maliyyə sistemindən fərqli olaraq İslam Maliyyə Sistemində böhranlar real sektorla əlaqəlidir. Çünki, İslam Maliyyə İnstitutları sıfr leverec səviyyəsi səbəbindən maliyyə risklərinə yox, daha çox biznes risklərinə məruz qalır. Ona görə də real iqtisadiyyatın böhrana məruz qalması ilə İslam Maliyyə İnstitutlarının da çətin günlərinin başlaması realdır. Lakin bir daha vurğulamaq lazımdır ki, ənənəvi maliyyə sistemindən fərqli olaraq, İslam Maliyyə İnstitutlarına sistematik maliyyə böhranları xas deyil.

Yuxarıdakı prinsip makro səviyyədə də keçərlidir. Yəni, dövlətlər borc götürdükdə, borcun vaxtının çatdığı zaman mütləq ödəməlidirlər. Əgər geri ödəniş dövlətin çətin vaxtlarına təsadüf edərsə, o zaman avropa birliyinin bəzi dövlətləri kimi arzuolunmaz hallara düşə bilərlər. Təbii ki, iddia edilə bilər ki, Avropa Birliyi bu dövlətləri yardım edərək xilas edə bilər. Bunu qəbul etsək belə, heç kəs bu dövlətlərin daha yaxşı vəziyyətə gələcəyini proqnozlaşdıra bilməz. Tutalım ki, Avropa Birliyinin xilas cəhdləri də uğurlu oldu və çətinlikdə olan dövlətlər yenidən iqtisadiyyatını bərpa etdi. Sual olunur, Avropa Birliyi bu dövlətləri neçə dəfə xilas edə bilər? Belə borc vəziyyətinə düşəcək dövlətlərin hər birinin Avropa Birliyi kimi bir xilaskarı varmı? Bütün bunlar dövlətlərə hər dəfə böyük borc altına girməyə əsas verirmi? Axı dövlətlər demək olar real sektoru nəzərə almayaraq ağılasığmaz səviyyədə borclanmaya gedirlər. Hətta borc səviyyəsi bəzən Ümumi Daxili Məhsulun 100% - ə çatır və bu səviyyəni keçir. İslam isə yalnız zərurət olduqda borc götürməyə icazə verir, yəni şəriətlə icazəli olan bir əməliyyata (faizsiz borc almağa) yalnız zərurət olduqda icazə verir. Təsadüfü deyil ki, hədislərə istinadən demək olar ki, Muhamməd peyğəmbər (ona və ailəsinə Allahın Salamı olsun) bir kəs borclu şəkildə öldükdə onun cənazə namazını qılmaqdan imtina edərdi, ta ki kimsə ölənin yerinə borcunu ödəməyə zəmanət verənə qədər.

Bəli, dövlətlər real sektoru nəzərə almadan borclanır, banklar da şişmiş maliyyə sektorunda yaratdıqları aktivlərə arxayınlaşıb borclanır. Maliyyə sektoru o qədər şişir ki, sonda sabun köpükləri partlayır. Sabun köpükləri partlayırsa, bankların, investisiya fondlarının şişmiş aktivləri də partlayır. Aktivlər partlayır, amma öhdəliklər yerində qalır. Nəticədə öhdəliklərin aktivləri önəmli dərəcədə üstələdiyi bir vəziyyət yaranır. Məşhur İqtisadçı Richard Koo məhz aktivlərin partlayaraq öhdəliklərdən geri qalması səbəbindən bu böhranı “balans hesabatı” böhranı adlandırır. İslam Maliyyə Sistemi isə aktivlər və öhdəliklər arasında balansı qoruyan bir sistemdir.

Richard Koo həmçinin özəl sektordakı həddən artıq borclanma nəticəsində iqtisadiyyatın necə gerilədiyini çox maraqlı bir misalla izah edir. Həmin misala diqqət yetirək. Fərz edək ki, bir ölkədə gəliri 1000 AZN olan vətəndaş yaşayır və vətəndaşın yığım səviyyəsi (saving rate) 10% - dir. Bu o deməkdir ki, 1000 AZN-nin 900 AZN – i xərclənilir, 100 AZN isə yığıma gedir. Fərz edirik ki, bu 100 AZN iqtisadiyyatda maliyyə vasitəçisi rolunu oynayan bank tərəfindən depozit kimi qəbul olunur və ehtiyacı olanlara verilir. Bankdan 100 AZN – i alan vətəndaş da bu pulu xərcləyir və iqtisadiyyatdakı xərclər 1000 AZN səviyyəsində qalır, hansı ki, bu, arzulanan haldır. Bu xərclənən 1000 AZN – nin də kiminsə gəliri olduğunu nəzərə alarsaq, onun da 1000 AZN – i əvvəlki qayda ilə xərclədiyi məlum olur. Nəticədə proses zəncirvari davam edir və hər dəfə də iqtisadiyyatda xərcləmələr 1000 AZN səviyyəsində (1000 AZN, 1000 AZN, 1000 AZN......) stabil qalır. Vaxt keçir, maliyyə və ya borc böhranı meydana gəlir, həm vətəndaşlar, həm banklar, həm də korporasiyalar boclu vəziyyətə düşürlər. Yığım əmsalı eyni səviyyədə qalır, birinci vətəndaş 900 AZN xərcləyir, 100 AZN isə banka depozitə qoyularaq yığıma gedir. Özəl sektor borc içində olduğu üçün əlavə olaraq öhdəliklərini artırmaq istəmir. Çünki, onlar köhnə borclarını ödəməyə çalışırlar. Nəticədə yığıma gedən 100 AZN istifadəsiz qalır. Beləliklə, iqtisadiyyatda 1000 AZN xərclənməli ikən, cəmi 900 AZN xərclənir. Bu 900 AZN – in də başqa bir vətəndaşın gəliri olduğunu nəzərə alarsaq, onda 10% - lik yığım səviyyəsi üzrə xərcləmələr 810 AZN olur. Nəticədə iqtisadiyyatdakı xərcləmələr azalan istiqamətdə (900 AZN, 810 AZN.....) davam edir. Bu isə real sektora birbaşa olaraq təsir edir və iqtisadi inkişafı zəiflədir. Hadisələr arzuolunmaz istiqamətdə davam edir. Borclanmaya tələbin azalması faiz dərəcələrini aşağı salır. Özəl sektor öz kredit reytinqini bərpa etmək üçün borclarını azaltmağa cəhd edir, ona görə əlavə borclanmaya getmirlər. Hətta mərkəzi banklar da bazarda 0-a yaxın faiz dərəcələri tətbiq etməyə çalışır, məqsəd isə iqtisadi artımı stimullaşdırmaqdır. Nəticədə Amerika Birləşmiş Ştatları, Böyük Britaniya, Yaponiya, İspaniya və s. kimi ölkələrdə faiz dərəcələri 0 - 1% - ə qədər azalır. Çox maraqlıdır ki, bazarda faiz dərəcələri azalsa da, borc almaq istəyənlər üçün də borc almaq çətinləşir. Çünki, onların borc üçün göstərəcək yetərli aktivləri yoxdur, köpüklərin partlayışından sonra aktivlərin azalması səbəbindən. Özəl sektorun boclu olması, dövlətlərin monetar siyasətinin effektini 0 – a endirir. Ona görə də Federal Rezerv Sistemi və Avropa Mərkəzi Bankının 2008 – ci ildən bu günə qədər bazarda faiz dərəcələrini praktiki olaraq 0 – a endirməyinə rəğmən, iqtisadi artım baş verməyib. Richard Koo belə vəziyyətdə monetar siyasəti nəinki effektsiz, hətta köklü olaraq yanlış hesab edir. Düzdür, faiz dərəcələrinin 0 – a endirilməsinin və ya mümkün qədər azaldılmasının məqsədi iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq olsa da, özəl sektorun özünün borc içində olduğu bir anda mənasızdır. Çünki, faiz azaldılır ki, ona maraq olsun, tələb artsın, kredit götürülsün, iş görülsün və iqtisadi inkişaf olsun. Lakin, faiz dərəcələri hətta 0 olsa da, özəl sektor özü borc içində üzdüyü üçün, borclarını ödəməyə çalışır, öhdəliklərini artırmağa yox. Ona görə kreditlər götürülmür, istifadəsiz qalır, işlər görülmür, iqtisadiyyatda xərcləmələr azalır, beləliklə də, iqtisadiyyat tənəzzülə doğru gedir.

Richard Koo özü də qeyd edir ki, bu və buna bənzər böhranları ənənəvi biznes və ya iqtisadi tsikllarla əlaqəli böhranlardan ayırmaq lazımdır. Dünya bunu ayırd etmədiyi üçün, inkişaf və stimul planları da effektsiz qalır. Richard Koo özünün bu yanaşmasını balans hesabatı böhranı (balance sheet recession) adlandırır. Göründüyü kimi Richard Koonun nəzəriyyəsi çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Bu nəzəriyyə özəl sektorun (həm vətəndaşlar, həm korporasiyalar, həm investisiya fondları, həm də banklar və s.) həddən artıq borclanmasının iqtisadiyyatı necə çökdürdüyünü çılpaqlığı ilə izah edir.

İslam Bankçılıq Modelinin mikroiqtisadiyyat prizmasından digər bir faydası şübhəsiz ki, risklərlə əlaqəlidir. İslam Banklarının Mudarabah və Muşarakah alətləri üçün monitoring xərcləri, biznes proyektləri zamanı qərar vermələrdə iştirak etməsi, şübhəli borc riski sahəsində ənənəvi banklara nisbətdə üstünlük vəd edir. Artıq bilirik ki, bu alətlər investisiya üsuludur. Belə halda bank təbii olaraq müştərisini, tərəfdaşını daha dəqiq analiz etməyə məcburdur. Bu da risklərin qiymətləndirilməsində əldə ediləcək faydadır. Mudarabah və Muşarakah, yəni mənfəətin və zərərin bölüşdürülməsi yanaşması həm də risklərin bölüşdürülməsi üçün yaxşı bir alətdir, hansı ki, ənənəvi kredit mexanizmində bu yoxdur.

Mənfəətin və zərərin bölüşdürülməsi prinsipi faiz mexanizmindən çox ədalətlidir. Xatırlayırsınızsa, kitabın 1 – ci bölməsinin Faiz və İqtisadiyyat adlı paraqrafında faizin gəlirlərin bölgüsündə ədalətsiz təsirinin olduğu müzakirə olunmuşdur. Uğursuzluq halında faiz mexanizmi borc alan üçün ədalətsiz olduğu halda, boom zamanlarında borc verən üçün ədalətsizdir. Çünki, birinci halda borc alan (məsələn şirkət, sahibkar və s.) uğursuz nəticəyə baxmayaraq mütləq faizləri ödəmək məcburiyyətində qalır. İkinci halda isə sabit faiz səbəbindən, borc verən (məsələn bank) daha çox gəlirlərdən məhrum olur. Bunu bir misalla izah edək.

Fərz edək ki, hər hansı bir firma yeni layihəyə daxil olur. Firma layihə üçün tələb olunan ilkin investisiyanın yalnız 10% - i özü ödəyə bilir. Yerdə qalan 90% kredit – faiz formasında bank tərəfindən maliyyələşdirilir. Layihə uğurlu alınır və yüksək gəlir gətirir. Belə halda firma yalnız bankın sabit faizlərini ödəyərək layihənin yerdə qalan bütün gəlirlərini əldə etməyə haqq qazanır, hansı ki, firmanın layihəyə yatırdığı ilkin investisiya layihənin dəyərinin cəmi 10% - i idi. Bank isə layihənin 90% - i maliyyələşdirdiyi halda, yüksək gəlirlərin cüzi hissəsini əldə edə bilir. Göründüyü kimi, faiz mexanizmi ədaləti təmin etmir.

Amma mənfəət və zərərin bölüşdürülməsi mexanizmi hər iki tərəfi qoruya bilər, uğursuzluq halında zərəri bölüşərək, uğur halında yüksək gəliri paylaşaraq. Ona görə də Mənfəət və Zərərin bölüşdürülməsi alətləri (Mudarabah və Muşarakah) faiz üzərində qurulan mexanizmdən daha ədalətlidir.

Xatırlayırsınızsa, kitabın 1 – ci bölməsinin Faiz və İqtisadiyyat adlı paraqrafında faizin həm də istehsala mənfi yöndə təsir etdiyi vurğulanmışdı. Gəlin bir anlıq cari maliyyə sisteminə nəzər salaq, daha da doğrusu sonuncu maliyyə böhranına qədər cərəyan edən hadisələrin ümumi mənzərəsinə baxaq: Borclanmalar daha çox istehlak məqsədli idi, nəyin ki istehsal məqsədli. Banklar istehlakı daha çox maliyyələşdirirdi, investisiya fondları maliyyə bazarlarında öz spekulyasiyaları naminə daha çox borc alırdı, istehsal və real sektor isə 2 – ci planda idi.