Ajratilgan vaqt : 2 soat Mavzu bo’yicha asosiy masala(savol)lar

Mavzuga oid muammolar
1. So’z birikmasi singari gapning ham bir necha xil ta’rifi bor. Ulardan eng muvaffaqqiyatli chiqqani qaysi deb o’ylaysiz? Qaysi ta’rif sizga ma’qul bo’lsa, uni izohlab bering.
2. Gap so’z birikmasiga qarama-qarshi o’laroq predikativ birlik, predikativ birikma hisoblanadi. Bu erda nima sababdan aynan predikativlikka urg’u beriladi?
3. Grammatikalarda gapning 4 xil grammatik kategoriyasi borligi qayd etiladi. Gapning ta’rifida esa gapga xos tugallangan intonatsiya ham gapning muhim, ayrim gap turlarida hatto asosiy belgisi sifatida talqin etiladi. Nima uchun intonatsiya gapning grammatik kategoriyasi doirasiga kiritilmaydi?
1-masala: Gap haqida umumiy tushuncha.
Darsning maqsadi: Gapning ijtimoiy vazifasi, umumiy xususiyatlari to’g’risida tushuncha hosil qilish.
IDENTIV O’QUV MAQSADLARI:

1. 
   Gapning ijtimoiy vazifasini aytib beradi.
   
2. 
   Gapning fikr ifodalovchi asosiy va eng kichik sintaktik birlik ekanligini izohlab beradi .
   
3. 
   Berilgan so’zlardan turli gaplar tuza oladi.
   
4. 
   So’z, so’z birikmasi, gap terminlarining ma’nolarini izohlab beradi.
   
5. 
   Gapning ta’riflariga munosabat bildiradi.
   

1-masala bayoni:
Ma’lumki, nihoyatda murakkab va o’ziga xos sistema bo’lgan til bir-birini taqozo qiluvchi, biri ikkinchisisiz yashay olmaydigan fonetik, leksik, morfologik, sintaktik sathlardan iborat bo’lib, har bir sath o’zining asosiy birligiga ega. Fonetik sath uchun bu fonema bo’lsa, leksik sath uchun leksema, morfologik sath uchun so’z-shakldir. Shu singari sintaksisning ham asosiy birligi bor. Sintaksisning asosiy birligi esa gapdir. Gap jamiyatning eng muhim, uni hayvonotdan farqlovchi faoliyati-fikrlash qobiliyatini namoyon qiluvchi asosiy vositadir. Gapning asosiy funktsional belgisi kommunikativlik, ya’ni fikr ifodalash va bayon qilish vazifasidir. Tilning bu vazifasini yuzaga chiqaruvchi asosiy vosita gap hisoblanadi. Zero, so’z ham, so’z birikmasi ham bu vazifani bajara olmaydi. Ularning vazifasi narsa va hodisalar, belgi, harakatlarni nomlash, ya’ni nominativ vazifadir. Bu jihatdan gap fikr ifodalovchi kommunikativ birlikdir. Gap fikr ifodalovchi asosiy sintaktik qurilma bo’lishi bilan birga, eng kichik sintaktik birlik hamdir. Gapdan kichik sintaktik kategoriyalar fikr ifodalash xususiyatiga ega emas. Nutqdagi bundan keyingi bo’linish, aniqrog’i, gapning qismlarga ajralishi uning fikr bayon qilish xususiyatini yo’qotadi, chunki gap gap bo’laklari, so’z birikmalari, shuningdek, ular bilan grammatik aloqaga kirishmaydigan ayrim bo’laklarga bo’linadi, xolos. Bular esa, bizga ma’lumki, nominativ vazifa bajaruvchi sintaktik hodisalardir.
Keyingi paytda sistem tilshunoslikning shakllanishi va taraqqiyoti natijasida til va nutqning farqli hodisalar ekanligi ayon bo’lib bormoqda. Bu tilning ham, nutqning ham o’zaro aloqador, biroq o’ziga xos birliklarga ega ekanligida ham ifodasini topgan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, gap termini umumlashgan birlik, mohiyat sifatida til birligini ham, reallashgan birlik, hodisa sifatida nutq birligini ham ifoda etadi. Til tuzilishidagi har bir sath uchun til va nutq birliklari bo’lganidek, sintaktik sath birligi bo’lgan gap ham til va nutq birliklariga bo’linishi kerak. Gap sathida til va nutq hodisalarini farqlash uchun “gap” yoki “gap modeli” (til birligi) va “jumla” (nutq birligi) terminlaridan foydalanish o’rinli. Gap yoki gap modeli jumlaning umumlashtirilgan, tipiklashtirilgan grammatik shakli (O.M.Maskalskaya), jumla esa uning muayyan vaziyat bilan bog’langan ko’rinishidir. Gap modeli aniq sanalish va tasvirlanish xususiyatiga ega (yopiq ro’yxatni tashkil etadi), jumlaning cheksiz bir ko’rinishda namoyon bo’lish imkoniyati mavjud. Bundan ikki ma’no kelib chiqadi: 1. Gap haqiqatan fikr ifodalaydi, lekin bu fikr mutlaq tugal, mukammal bo’lmaydi. 2. Gap fikr ifodalovchi yagona sintaktik butunlik emas, fikr ifodalovchi gapdan katta butunliklar ham bor.