Alâ yedey adl

ALİ b. ABDULLAH b. ABBAS

Ebû Muhammed Alî b. Abdillâh b. el-Abbâs b. Abdiİmuttalib es-Seccâd el-Hâşimî (ö. 118/736) Hz. Peygambcr'in amcası Abbas'ın torunu, tabiî.

Abdullah b. Abbas'ın en küçük oğlu­dur. Hz. Ali'nin şehid edildiği gün ⁵⁴⁸ dünyaya gel­diği için babası tarafından kendisine Ali adı ve Ebü'l-Hasan künyesi verildi. Halife Abdülmelik b. Mervân, Hz. Ali'nin hem adını hem künyesini taşımasını hazme­demediğini söyleyerek onun künyesini Ebû Muhammed olarak değiştirdi. An­nesi. Kinde hükümdar ailesinden Zür'a bint Mişrah'tır. Ali b. Abdullah Hz. Peygamber'in ailesinden seçkin bir sima

olduğu için büyük bir itibara sahipti. Sikâye ve rifâde vazifelerini babasından sonra o yürüttü. Harre Savaşı'nda Ye-zîd'İn halifeliğini kabul etmeyerek Ab­dullah b. Hanzale'ye biat eden Medine halkı ile Emevîler'e karşı savaştı. Savaş­tan sonra Suriye ordusunun kumandanı Müslim b. Ukbe el-Mürrî'nin huzuruna çıkarılarak Yezîd'e biat etmesi istendi, fakat biat etmedi. Buna rağmen kötü muameleye mâruz kalmadı. Emevî Ha­lifesi Abdülmelik devrinde Dımaşk'a git­ti ve halife tarafından iyi karşılandı. An­cak Halife Velîd onu 95 (713-14) yılında Dımaşk'tan uzaklaştırdı. Ali b. Abdullah Suriye hac yolu üzerindeki Humeyme'ye yerleşti ve orada öldü. Abbasî halifeleri­nin atası olan Ali b. Abdullah'ın oğlu Muhammed. Abbasî hareketini bu şe­hirde başlatmıştır.

Ali b. Abdullah babası gibi çok din­dardı. Hemen bütün kaynaklarda günde bin rekât namaz kıldığı, bu sebeple de çok secde eden ve secde ettiği uzuvları nasır tutan kimse anlamında “es-seccâd” ve “Zü's-sefınât” lakabı ile meşhur olduğu kaydedilir. Faziletli ve kültürlü bir kimse idi. Simasının fevkalâde gü­zelliği ile de tanınırdı. Yirmi kadar oğlu ve birkaç kızı olmuştur. Babası Abdul­lah b. Abbas'tan başka Ebû Hüreyre. Ebû Saîd el-Hudri, Abdullah b. Ömer gi­bi sahâbîlerden hadis rivayet etmiştir. Rivayetleri fazla olmamakla beraber Şahîh-i Buhâri dışındaki diğer muteber hadis kitaplarında yer almıştır. Kendi­sinden de beş oğlu. ayrıca İbn Şihâb ez-Zührî, Mansûr b. Mu'temir, Medine ka­dısı Sad b. İbrahim ve başkaları rivayet­te bulunmuşlardır. ⁵⁴⁹

Bibliyografya

1) İbn Sad, et-Tabakât, V, 312, 314 vd.;

2) Halîfe b. Hayyât, Târfh (Ömerî), s. 183, 363;

3) Ya'kübî. Târîh, II, 274, 290, 321 vd.;

4) Müberred, el-Kâmil ⁵⁵⁰, Bey­rut 1406/1986, I, 124, 337, 338; II, 756, 761;

5) Taberî. Târîh (de Goqe), II, 16, 1592;

6) Mes'ûdî. Mürûcü'z-zeheb (Abdulhamîd), III, 70, 107, 238;

7) İbnü'l-Esîr, el-Kamil, II, 23; III, 419; IV, 120; V, 198, 256, 257;

8) İbn Hallikân, Vefeyât, İli, 274, 278;

9) Zehebî. Alâmün-nübelâ', V, 252, 253, 284, 285;

10) İbn Hacer, Tehzîbut-Tehzîb, Vli, 357, 358;

11) J. Wellhausen. Arap Devleti ve Sü­kûtu ⁵⁵¹, Ankara 1963, s. 238;

12) K. V. Zettersten, “Ali”, İA, I, 306;

13) a.mlf., “Ali b, Abd Allah b. Al “Abbâs”, EF fing.l, I, 381. ⁵⁵²

ALİ b. ABDURRAHMAN es-SADEFİ

Bk. İbn Yûnus. Ali b. Abdurrahman.⁵⁵³

ALİ b. AHMED el-İMRANÎ

Alî b. Ahmed el-İmrânî el-Mevsılî (ö. 344/955-56) Matematikçi ve astrolog.

Doğum yeri ve yılı bilinmemekle bera­ber Mevsılî nisbesinden Musul'da doğ­muş olabileceği tahmin edilmektedir. Kaynaklarda, fazilet ve ilim sahibi bir insan olarak şöhret yaptığı, insanların kendisinden ilim öğrenmek ve zenginli-ğiyle ünlü kütüphanesinden faydalan­mak İçin uzak beldelerden Musul'a gel­dikleri kayıtlıdır. Eserleri aritmetik, ge­ometri ve astroloji üzerinedir. Bunlar arasında. Mısırlı matematikçi Ebû Kâmil Şücâ1 b. Eslem'in Kitâbü'1-Cebr ve'l-mukabele adlı eserine yaptığı şerh ile uğurlu günlerin nasıl seçileceğine dair kaleme aldığı Kitâbü'l-İhtiyârât adlı ast­rolojik çalışması en tanınmış olanlarıdır. el-İhtiyârât, 1134 yılında Barselona'da Abraham Judaeus tarafından De electionibus adıyla Latince'ye tercüme edil­miştir. ⁵⁵⁴

Bibliyografya

1) İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, Beyrut 1398/1978, s. 394;

2) İbnü'l-Kıffi. İhbârul-“ulemâ”, Kahire, ts. ⁵⁵⁵, s. 156, 157;

3) H. Suter, Die Mathematiker, Leipzig 1900, s. 56, 57;

4) Ebü'l-Kâsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâzîdânan-ı Deure-i İslâmî, Tahran 1365, s. 321;

5) Sez­gin. GAS, V, 281, 291; VII, 166;

6) Ziriklû el-Aclâm, V, 57;

7) M. Ullmann. Die Natur-und Geheimıvis-senschaften im İslam, Leiden 1972, s. 331, 332;

8) G. Sarton. Introduction, Mew York 1975, 1, 632. ⁵⁵⁶

ALİ AKLİ EFENDİ

Bk. Akli Ali, Tablizade.⁵⁵⁷

ALİ el-A'LA

Şeyh Ebü'l-Hasen Alî el-A'lâ el-İsfahânî (ö. 822/1419) Hurufîliğin kurucusu Fazlullah-ı Hurûfî'nin başhalifesi.

Halîfetullah Ali el-A'lâ ismiyle şöhret bulan Ebü'1-Hasan-ı İsfahân’nin, kendi­sini yüceltmek için. Kur'ân-ı Kerîm'de geçen ⁵⁵⁸ el-aliyyü'1-azîm ve el-aliyyü'l-kebîr ibarelerinden faydalanarak Ali adına, “En yüce” anlamına gelen el-a'lâ sıfatını eklediği anlaşılmakta­dır. Emîr Seyyid Ali ismiyle de anılmaktadır. Çok genç yaşta Fazlullah-ı Hurûfi’ye intisap etti. Fazlullah'ın katli ve Hu­rufiliğin İran'da Timurlular döneminde sıkı bir takibata uğramasından sonra Suriye'ye kaçarak Şam üzerinden Ana­dolu'ya geçti. Anadolu'da, mensubu bu­lunduğu Hurufilik fırkasının inancını yay­mak maksadıyla, Fazlullah-ı Hurûffnin Câviddnndme'sini esas alarak Tevhîd-nâme ve Kıyâmetnâme adlı iki man­zum eser telif etti. Kardeşiyle beraber Anadolu'da çeşitli yerlere seyahatler ya­parak Hurûff inançlarını yaymaya çalış­tı. Anadolu'da bulunduğu yıllarda bir sü­re kaldığı Hacı Bektaş Tekkesi'nde tek­ke mensuplarına Câvidânnâme'yi ve Hurûfı inancını “Hacı Bektâş-ı Velî ta­riki” olarak tanıttı. Hatta Câvidânnâ-me'de yer alan ve ilâhî emirleri Huru­fîlik inancına uygun bir şekilde yorum­layan bölümleri dervişlere sır olarak öğ­retti ve bunları gizli tutmalarını istedi. Uzun süre Anadolu'da kaldıktan sonra İran'a dönen Ali el-A'lâ. Nahcivan yakın­larında Alıncak'ta öldü ve Fazlullah-ı Hurûfi’nin yanına defnedildi. ⁵⁵⁹

Eserleri

Ali el-A'lâ'nın Farsça olarak kaleme aldığı eserlerinin tamamının ana kaynağı, Fazlullah-ı Hurûfi’nin kurduğu ve bir sistem haline getirdiği Hurufîliğin “Kutsal kitabı” kabul edilen dövidânnâme'dir. Çeşitli kütüphanelerde yazmalar halinde ve hepsi manzum olan bu eser­ler şunlardır:

1) Tevhîdnâme. Şirazlı Ali-şah adlı bir gencin isteği üzerine kaleme alınan bu eser, Câvidânnâme'den mül­hem olmakla birlikte, müellifi ve Huru­fîlik inancı hakkında başka bilgiler de ihtiva etmektedir.

2) Fırâknâme. Fazlul­lah-ı Hurûffnin kızı için yazılmış bir mer­siyedir. Eserde sözü edilen Mahdum Za­de, Hurûfîler'den Emîr Nûrullah'ın an­nesi, Fazlullah'ın da kızıdır.

3) Merşiye-i Birader. Ali el-A'lâ'nın kardeşinin öldü­rülmesi veya ölmesi üzerine yazılmıştır.

4) Merşiye-i Seyyid Kemâleddîn Hü­seyin. Hurüff ileri gelenlerinden Seyyid Kemâleddin Hüseyin'in Öldürülmesi do­layısıyla yazılan bu mersiyede maktulün nerede ve kimin fetvasıyla Öldürüldüğü anlatılmaktadır.

5) Kıyâmetnâme. Faz­lullah-ı Hurûfi’nin öldürülmesini anlatan bu eserde, aynı zamanda Bektaşîliğin Hurufîlik üzerindeki etkisini gösteren “Gülbank” da bulunmaktadır.

6) Mesne­vi1. Muhtemelen Kıyâmetnâme’nin de­vamı mahiyetinde bir eserdir. ⁵⁶⁰

Bibliyografya

1) Dihhudâ, Luğatnâme, “Hurûfiyyân” md.;

2) Emir Gıyâseddin. Istiuânâme, Millet Ktp., Ali Emîrî, FY, nr. 269, vr. 1a;

3) Mîr Fâzilî, Risale, Mil­let Ktp., Ali Emîrî, FY, nr. 990, vr. 63°;

4) Mecmuca, Millet Ktp., Ali Emîrî, FY, nr. 1039, vr. 92a;

5) Hoca İshak Efendi. Kâşif'ü'l-esrâr ve dâfiu'i-eşrâr, İstanbul 1291, s. 4, 5;

6) Abdülbâki Gölpınarlı, Hurufîlik Metinleri Katalogu, Ankara 1973, s. 14, 15, 133, 138;

7) Hüsamettin Aksu. Emîr Gıyâşeddin Muhammed el-Esterâbâdl ve İstivanamesi ⁵⁶¹, İÜ Ed. Fak.;

8) H. Ritter. “Studien zur Geschichte der Islamischen Frömmigkeit, II: Die Anfange der Hurüfisekte”, Oriens, VII/1, Leiden 1954, s. 1, 54;

9) H. Algar. “Ali al-A'lâ”, Eh, I, 858. ⁵⁶²